|
Davlatning kelib chiqishi to’g’risidagi nazariyalar turlari to’g’risida.
Barcha davrlar va xalklar uchun yagona bulgan davlatlarning xosil bulishi konuniyatlari tugrisidagi ma-salani davlatning paydo bulishi sabablari tugrisidagi masala bilan aralashgirib yubormaslik kerak. Ushbu masalada davlat va xukukning kelib chikishining kuplab nazariyalari mavjud. Ilmiy karashlarning bunday plyuralizmi jamiyat rivojlanishining tarixiy xususiyatlari, dunyoning u yoki bu mintakalarining uziga xosligi,ular uz oldiga kuygan vazifalar va boshka sabablar bilan belgilanadi. Jumladan, teologiya nazariyasi davlatlar kelib chikishini iloxiylik bilan boglaydi va «shoxlik xam xudodan»dir degan tezisni maxkam ushlaydi va ximoya kiladi.
Ushbu nazariyaga baxo berganda kuplab birlamchi shaxar-davlatlarga xos bulgan xokimiyatning iloxiy suz bilan yoritilishi unga obru-e’tibor keltirar va suzsiz majburiyat yuklar edi.
U urta asrlarda juda keng yoyilganligi tasodifiy emas (F.Akvinsiy). XVI-XSh asrlarda teologiya nazariyasidan monarxning cheksiz xokimiyatini asoslash uchun foydalanishar edi. Frantsiyada kirol absolyutizmi tarafdorlari esa, masalan Jozef de Mestr, uni XGX asr boshida qattiq turib ximoya kildilar.
Mazkur nazariya ayrim xozirgi zamon olimlarining asarlarida uziga xos rivojlangiriddi. Ular neolit inkilobining chegaralovchi axamiyatini e’tirof etgan xolda uzlashgiruvchi iktisodiyotga utish iloxiy asosga egadir, deb chikdilar. Teologlarning fikricha, fan insoniyat tarixidagi ushbu sifat burilishining anik, tabiiy sabablarini aniklamagan, uning liniy asosi esa Bibliya va Kur’ondayok mavjuddir.
Patriarxal nazariya davlatning paydo bulishini bevosita oiladan usib chikkan deb karaydi, monarx xokimiyatini otaning oila a’zolari ustidan xokimligi belgilab beradi. Teologiya nazariyasi kabi patriarxal nazariyat xam podsho, monarx xokimiyatining cheklanmaganligini asoslashga yunaltirilgan edi, birok ushbu xrkimiyatning manbaini nafakat uning kelib chikishining iloxiyligida, balki oilada oila boshligi, patriarxning cheklanmagan xokimiyati mavjud bulgan shakllarida xam kurdi.
Ushbu nazariya Gretsiyada tugildi, dastlab Aristotel asarlarida asoslandi, birok uz rivojlanishini XVII asrda ingliz R.Filmerning «Siyosat» asarida topdi.
Cheklanmagan kirollik xokimiyati tarafdori bulgan R.Filmer Bibliyaga tayangan xolda, uning fikricha, Odam Ota xudodan xokimiyatni uz kuliga olgan, sungra bu xrkimiyatni uzining katta ugli - patriarxga, u esa uz avlodlariga - kirollarga bergan.
Patrimonial nazariya vakillari (A.Galler, XK asrda yashagan frantsuz olimi) davlat yerga mulkchilik xukukidan kelib chikkan deb xisoblashadi (patrimonimum). Yerga egalik kilish xukz/kidan xokimiyat bevosita u yerda yashovchi odamlarga yoyiladi. Feodal syuzerenitet mana shu tarzda asoslanadi.
XVII-XVIII asrlarda keng yoyilgan davlatning kelib chikishi tugrisidagi shartnomaviy nazariyaga katta rol tegishlidir. Gollandiyada XVII asrda G.Grotsiy, Angliyada J.Lokk va .Gobss, Frantsiyada 18- asrda J.J.Russo, D.Didro, Sh. L. Monteske ushbu nazariya tarafdori buldilar.Rossiyada inkilobchi demokrat A.Radishchev (1749-1802)shartnomaviy nazariya vakili edi. U davlat xokimiyati xalkka tegishlidir, u tomonidan monarxga berilgan va xalkning nazorati ostida bulishi kerak der edi. Odamlar davlatga kirar ekan uzlarining tabiiy erkinligini yukotmaydilar, balki cheklaydilar xolos. U mana shundan kelib chikib, agar monarx xokimiyatni suiiste’mol kilsa va uzboshimchalikka yul kuysa, xalk kuzgolon kutarishi va inkilobiy yul bilan monarxii agdarib tashlashga xakli ekanligini keltirib chikardi.
Kuch ishpatish nazariyasi (Ye.Dyuring, L.Gumplovich, K.Kautskiy).Uning tarafdorlari davlat kuchsiz va ximoyasiz kabilalarning kuchli va uyushgan kabilar tomonidan bosib olinishi yuli bilan kuch ishlatish natijasida paydo bulgan deydilar. L.Gumplovichning fikricha, aynan kabilalarda,ularning uzaro kurashida «biz davlatning xakikatda uzagini, bosh, asosiy kismini kabilalarda z’tirof ztishimiz mumkin. Kabilalar asta-sekin sinflarga va tabakalarga aylanadilar. Ushbu kabilalardan davlat tashkil etiladi. Ular va fakat ular davlatning utmishdoshlaridir» K. Kautskiy jamiyatning keyinchalik tarakdayoti davomida davlat yalpi uygunlik vositasiga aylanishini va xam kuchli, xam kuchsizlarning yalpi farovonligini ta’minlovchi va ximoya kiluvchi organga aylanishini isbot kilishga urindi. Nazariya natsistlar Germaniyasi tomonidan rasmiy mafkura sifatida kabul kilindi
Irrigatsiya nazariyasi nemis olimi K.Vittfogel nomi bilan boglikdir. Uning «Sharkiy despotizm» asarida davlatlarning paydo bulishi, ularning birlamchi despotik shakllari sharkiy agrar viloyatlarda ulkan irrigatsiya inshootlari kurilishi bilan boglanadi. Ushbu zaruriyat jamiyatni asoratga soluvchi «menejerial-byurokratik sinf» xosil bulishiga olib keladi. K.Vittfogel despotizmni «gidravlik» yoki «agromenejerial» sivilizatsiya deb ataydi.
Psixologiya nazariyasi (D. Petrajishiy, Z.Freyd,G.Tard) davlatning paydo bulishini insonning psixikasi, individning jamoada yashashga extiyoji, kursatmalariga kundalik xayogda amal kilish mumkin bulgan obruli kishilarni izlashi, buyruk. berish va itoat etish istagi bilan izoxlaydi. Mazkur nazariya tarafdorlari uz goyalarini asoslash uchun inson ongining doxiylar, liniy va siyosiy arboblar, kirollar va boshka raxnomalarning obru-e’tiboriga boglikligining tarixiy misollariga xavola kiladilar.
Sinfiy nazariyaga muvofik {K.Marks, F.Engels, V.Lenin, G.Plexanov20) davlat ijtimoiy-iktisodiy munosabatlar uzgarishi, ishlab chikarish usuli natijasidir,sinflar paydo bulishi va ular urtasida sinfiy kurashning keskinlashishi yakunidir. U odamlarni ezish, bir sinfning boshka sinf ustidan xukmronligini kullab-kuvvatlash vositasidir. Birok sinflar yukotilishi bilan davlat xam uladi. Davlatning kelib chikishi xakidagi markscha nazariyaning asosiy kridalarini nizoli, xato va xatto xayoliy koidalarning muayyan kombinatsiyasi tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
