|
Sivilizatsiyaviy yondashuv asosida «tsivilizatsiya» (lotincha - civilis fukarolik) tushunchasi turadi. Ushbu tushunchaning uzi turlicha tavsiflanadi.«Sivilizatsiya» atamasi kuprots umuman madaniyatning sinonimi sifatida kullaniladi uamda odamlar turmushi va faoliyatini tashkil etishning tiplari va shakllarida, ularning uzaro munosabatparida, shuningdek ular tomonidan yaratiladigan moddiy va ma’naviy sadriyatlarda ifodalanadigan jamiyat taraщiyotining tarixan muayyan darajasini,insonning ijodiy kuchlari va sobiliyatlarini anglatadi
Zamonaviy nuktai nazardan qaraganda davlatlar tipologiyasiga davlatchilik mavjud bo’lishining tashqi xususiyatlariga emas, balki ichki xususiyatlariga asoslangan sivilizatsiyaviy yondashuv qimmatliroq tuyuladi. Davlat bu hokimiyatning tashkil etilishidir, shu sababli, xar xil davlatlar xususiyatlarini tahlil qilganda diqqat e’tiborni eng avvalo davlat xokimiyatining shakllanishi, tegashliliti, amalga oshirilishi jixatlariga karatish zarurdir. Bunday nuktai nazardan davlatlar tipologiyasiga sivilizatsiyaviy yondashuvda davlat va shaxs nisbati tasniflashga asos kilib olinadi.
Binobarin, sivilizatsiyaviy yondashuvning formatsiyali yondashuvdan asosiy farki jamiyat va davlatchilik rivojlanishini insonning uz faoliyati kadriyatlari va maksadlari tugrisidagi tasavvurlari orkali ochib beriщdan iboratdir.«Sivilizatsiya» tushunchasi yordamida tarixni urganish asoslari ingliz tarixchisi A.J.Toynbi (1889-1975 yy.) tomonidan 1934-1961 yillarda chop etilgan un ikki jildlik «Tarixni anglash» («A Study of History») asarida ishlab chikilgan. Muallif sivilizatsiyalar farqini eng avvalo tafakkur tarzida ko’radi. U madaniy element o’zida «tsivilizatsiyaning qalbi, koni, limfasi, moxiyati»ni ifodalashi to’g’risidagi qoidani asosladi. Toynbining fikricha, sivilizatsiya geografik, milliy, liniy belgilar va boshka belgilarning umumiyligi bilan fark kiluvchi jamiyatning tor va maxalliy xolatidir. U ularga boglik ravishda jaxon tarixida 21 sivilizatsiyani ajratib kursatdi.
Davlatning shakllanishi'- uzok davom etadigan jarayondir. Bu jarayon xar xil xalklarda turli yullar bilan bordi.
Birinchidan, davlatlar paydo bulishining osiyocha ishlab chikarish usuliga asoslangan «Shark yuli» bulib, unda iktisodiyotning asosini irrigatsiya dexkonchiligi tashkil etgan;
•er va irrigatsiya inshootlari davlatning mulki bulgan;dexkonchilik jamoasi jamiyatning birlamchi yacheykasi edi; axolining katta kismini safarbar etish zaruriyati printsipial boshkaruvchilar tabakasini takozo etgan
• Ishlab chikarishning osiyocha usuli miloddan avvalgi ming yillikdan milodiy I asrgacha yirik daryolar vodiylarida joylashgan Misr, Bobil, Xitoy, Xindiston kabi mamlakatlarda yoyilgan.
Davlat tuzilmasining ikkinchi «Yevropacha yuli» Yevropa xududida miloddan avvalgi U asrdan boshlab milodiy 3 asrgacha kadimgi yunon polislarida mavjud bulgan. Ularda xususiy mulkchilik shakllanishi,. tufayli kelib chikdan jamiyatning ijtimoiy mulkiy tabakalanishuvi jarayoni (sinflar shakllanishi jarayoni) asosiy omil bo’ldi.
Davlat paydo bulishining ushbu yuli Fridrix Engelsning «Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chikishi» asarida batafsil yoritilgan.
T.V.Kashanina davlat paydo bulishining ikki yulini ajratib kursatib, «Shark yo’li»ni «davlat-xokimiyat», «Yevropa yo’li»ni esa «davlat-mulkchilik» yo’li deb ataydi.
Demak, davlatning kelib chikishiga sivilizatsiyaviy yondashuvning uch muxim printsipini ajratib kursatish imkonini beradi:
• birinchidan, davlatlarning moxiyata kuchlarning real mavjud nisbati bilan emas, balki tarixiy jarayon davomida jamlangan va madaniyat doirasida dunyo, kadriyatlar, xulk-atvor namunalari, utmishning tarixiy tajribasi tugrisidagi tasavvurlar bilan belgilanadi;
• ikkinchidan, davlat xokimiyati siyosat dunyosining markaziy xodisasi sifatida ayni vaktda madaniyat olamining bir kismi sifatida karalishi mumkin, bu boshka jixatlar bilan birgalikda davlat xokimiyati bilan nufuz, axlok,, kadriyatli yunalishlar alokasini ochib berish imkonini beradi;
• uchinchidan, vakt va makonda madaniyatlarning xilma-xilligi nima uchun bir xil sharoitlarga muvsfщ kelgan davlatning ayrim tiplari boshka sharoitlarda uz rivojlanishida tuxtab krlganligini tushunish imkonini beradi. Bunda milliy madaniyatlarning uziga xosligi va milliy xarakter belgilari va boshkalar aloxida axamiyatga ega buladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
