Mavzu: chor rossiyasining turkiston o‘lkasi boyliklariga munosabati va uning salbiy oqibatlari



Download 367 Kb.
bet8/14
Sana05.04.2022
Hajmi367 Kb.
#529324
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   14
Bog'liq
Chor Rossiyasining Turkiston o`lkasi boyliklariga munosabati va

Paxtani ko `p ekishib chiqdi alarni paxtasi
Gar Egar soldirmasa boshida veksel nuqtasi.
Paxtaga pul chiqsa, mardum och bo`ridek
Berishinfikr aylamay pishpak-to `qmoqg `a qochor.
Tohir Shokir Labikning «Turkiston paxta xo`jaligi» kitobida yozishicha, Turkiston dehqonlarining davlat bankidan va bosh­qa banklardan bo`lg`on qarzi 1912-yilda bir yuz ellik olti milli­on yetti yuz o`n ikki ming oltin so`m bo`lib, shundan Farg`ona dehqonlarining hissasiga tushgani; 51 foiz, ya`ni 80.797000 so`m oltinni tashkil etgan.
Chor hukumati aholidan olinadigan soliqlarni oshirish hisobidan ham katta daromad orttirar edi. Masalan, soliqlardan kelgan daromad miqdori 1913-yilda 23 million so`mni tashkil etgan bo`lsa, 1916-yilda 33,3 million so`mga yetgan. Bu summa o`sha vaqt uchun juda katta mablag` hisoblanardi, albatta. Masalan, «Turkestanskiy golos» gazetasida 1916-yil oxirida Andijonning eski shahar qismida bir qadaq qo`y go`shtining bahosi 20 tiyin bo`lgani holda yangi bozorida esa 25 tiyin bo`lgan. Yer solig`i 1914-yildagi 6859021 so`mdan 1916-yilda 14311771 so`mga yetdi. Bir pud paxta tolasiga 2 so`m 50 tiyindan qo`shimcha soliq olish joriy etildi.
Qishloq dehqonlari oddiy mehnat qurollari: belkurak, ketmon, omoch-bo`yinturuq, o`roq, panshaxa kabilar bilan qurollangan bo`lib, ularning mehnat unumlari nihoyatda past bo`lgan. Ular-ning aksariyati ot-ulovga ham ega emasdi. Ot-ulovsiz bo`lgan dehqon xo`jaliklari Sirdaryo viloyatida 20,3 foiz, Samarqand viloyatida 29,6 foiz va Farg`ona viloyatida 41,3 foizni tashkil etgan. Chor ma`murlari qishloq xo`jalik texnikasini yetkazib be-rish, irrigatsiya, melioratsiya ishlari masalalariga mutlaqo e`tibor beraiaganlar. 1910-yilda butun hozirgi O`zbekiston hududida hammasi bo`lib 1071 plug bo`lgan, xolos. Mustamlakachi chor unsurlarining butun diqqat-e`tibori o`lkadagi aholi qo`lidagi boyliklarni har xil yo`llar bilan shilib olib Rossiyaga tashib ke-tishga qaratildi. XIX asrning 60-yillaridan to oktabr to`ntarishi-ga qadar Rossiyadan turli gazlamalar va boshqa mollarning ko`p niiqdorda kelib turishi mehnatkash ommaning yanada qattiq-roq «shilinishiga» sabab bo`ldi. O`lkada ming yillardan buyon davom etib kelgan ajoyib hunarmandchilik tarmoqlari, birin-chi navbatda to`qimachilik va bo`yoqchilik tanazzulga uchradi. Chunki o`zbek paxtasi, ipagidan Rossiyaga olib ketilib ishlangan gazlamalar mahalliy hunarmandlar qo`lda to`qigan gazlamalarni ichki va tashqi bozordan siqib chiqargan edi.
Tohir Shokir yuqorida nomi eslatib o`tilgan kitobida shunday hikoya qiladi: «Turkiston paxtasi uchun Moskovdan pul keladur. Bu to`g`ri, ammo ruslar paxta uchun kelg`on pullarni turlik-turlik yo`llar bilan qaytarib Moskovga olib ketadur. Masalan, o`t aroba, otash aroba, shayton aroba, ot arobasi, elektrik asboblari, telefon va olotlari, choy, shakar, gazlama, idish-tovoqlar, imorat asboblari, qishloq xo`jalik asboblari, sanoat moshinalari, maorif ehtiyojlari va shularga o`xshash zaruriy ashyolarni Rossiyadan keltirib, Turkistonga yog`dirib, ham paxtaning pulini oladur, ham millatdagi mavjud boyligini shimirib oladurg`on bo`ldi. Bular yetmaganidek ichkilik, qimor, fahsh, sudxo`rlik yo`llari bilan xalqning bisotida bor narsalarni shilib oladurg`on bo`ldi. Rossiya insonlarning kundalik hayotida ehtiyoji tushadirg`on zaruriy asbob, ashyo va ziynatlarini boshqa davlatlardan kelti-rishni man qiladi. Qo`shni davlatlardan: Eron, Afg`oniston, Hin-diston, Chin (Xitoy)dan keltirishga to`sqinlik berdi. Faqat hamma narsani ruslar, Rossiyadan keltirib paxtani va boshqa ma`dan pullarni o`zi qaytarib olib, ekspluatatsiya qilishda hech qusur qilmas bo`ldi. Buning ustig`a, Turkistonga kamyob yana boshqa nav mollarni Rossiyadan keltirib bizlarga sotib qo`limizdagi va sanduqlarimizdagi pullarimizni shupurib oladurg`on bo`ldi. Yana Turkistonga madaniyat keltirdik taraqqiysiga sabab bo`ldiq deb qilg`on iddaolari oshiqcha bo`ldi».
«Turkiston xabarnomasi» gazetasi bozorlarda narx-navo oshib, xalqning ruhiyati tushganligini yozadi.
Xo`sh, dastlabki inqilob davrida Turkiston o`lkasida, aytay-hk Kattaqo`rg`onda narx-navolar qanday edi? 1905-yangi yil-ning ilk bozori kuni Kattaqo`rg`onda eng zaruriy oziq-ovqat mahsulotlari tubandagi narxlarda sotilgan ekan: bir botmon (8 kilo) sara bug`doy - 45 tanga (Kattaqo`rg`onda 15 tiyin-bir tanga hisoblangan), bahorgi bug`doy esa 52 tanga, bug`doy uni - 52-56 tanga, arpa, jo`xori, moshlarning bahosi bir xil - 32 tangadan tariq - 28 tanga, kunjut - 115 tanga, zig`ir urug`i - 60 tanga` shu yerlik kishilarga qarashli zavodlarda ishlab chiqarilgan bir botmon paxta moyi - 22 tanga, «Birodarlashgan Turkiston» zavodidan keltirilgan moy esa 14 tanga, bir qadoq (400 gramm) mol yog`i - 20 tiyin, qo`y yog`i esa 22 tiyin. Mol go`shtining bir qadog`i 8 tiyin, qo`y go`shti -12 tiyin. Kezi kelganda o`sha paytlari paxtaning bahosi qancha bo`lganligi to`g`risida alohida to`xtalib o4moqchimiz: bir botmon (8 kg) birinchi nav paxtaning naxhi 90-100 tanga, agar chigiti chala pishgan bo`lsa - 50-60 tanga, II-III navlari - 30-40 tanga turarkan. Demak bir kilogramm paxtaning puliga (ya`ni, 187,5 tiyinga) to`rt (4) kg qo`y go`shti, bir yarim tiyinga birorta hammol yollab o`sha masalliqni uygacha ko`tartirib borish mumkin ekan.
«Bozorlar xiyla tushkun ruhda o`tmoqda, dehqonlarning umidlari puchga chiqqanga o`xshaydi. Eng yaxshi xom paxta deyarli ikki barobar arzon narxda sotilmoqda (yaqinda bir bot­mon paxtaning bahosi-180 tanga edi). Xaridorlarning avji sust, ko`pgina mahsulotlar shu yerlik aholi qo`Iida qolib ketyapti».
Ayniqsa, 1914-yilda boshlangan urushni bahona qilib, chor ma`murlari Turkiston xalqlarini behayolarcha taladi, zuhn-ni kuchaytirdi. Oziq-ovqat, kiyim-kechak gazlama, qurilish niateriallarining narxi kun sayin oshib bordi. Masalan, gazlama narxi 300-400 foizga, kiyim-kechak narxi 200-300 foizga, qand narxi 250 foizga, poyabzallar narxi 300-^00 foizga ko`tarildi. Farg`ona vodiysida ilgari 50 so`m turadigan otning narxi 100-200 foizga, 5-9 so`mlik qo`ylar narxi 30-35 so`mga oshdi. G`alla va non narxi ancha ko`tarildi. Chunki Rossiyadan Turkistonga g`alla keltirish kamaydi. Natijada rus g`allasiga umid bog`lab nuqul paxta ekkan o`zbek dehqoni juda og`ir ahvolga tushib qoldi. Rus g`allasiga ko`z tikkan va unga ishongan Turkiston dehqonlari g`alla ekin maydonlarini keskin qisqartirib paxta ekiladigan maydonlarni haddan ziyod oshirgan edilar. 1901-yilda paxta maydonlari 268013 desyatina bo`lgan bo`lsa, 1916-yilda bu ko`rsatkich 533671 desyatinaga yetgan edi. Urush yillarida paxta­ning bozor narxi oshdi. Bu hoi paxta ekuvchi dehqonlarga katta foyda keltirishi mumkin edi. Ammo bu o`rinda ham chor hukumati ustasi faranglik qilib to`qimachilik sanoati egalarining talablariga ko`ra paxta savdosi nazoratini o`z qo`liga oldi va uning bozor narxini 30-31 so`mdan, 24,05 so`mga tushirdi. Bu tadbir mahalliy paxtakorlarga katta zarar keltirgan bo`lsa, rus kapitalistlarining hamyonlarini to`ldirdi. Faqat Tver to`qimachilik sanoati 1913-1914-yillarda paxtaning eski narxidan 1.893.000 so`m foyda qilgan bo`lsa, 1915-1916-yillardagi keltirilgan foyda 9.931.000 so`mga teng bo`ldi. O`lka mehnatkashlari bundan tashqari bankiar, firmalar va mahalliy sudxo`rlardan olgan qarzlari orqasidan ham katta zahmat chekib, mushkul ahvolga tushgandi.1 Bular ham yetmagandek 1915-yil 1-yanvaridan boshlab tub aholidan harbiy xizmatni o`tamaganlari evaziga daromadlaridan qo`shimcha 21 foiz harbiy soliq olish tartibi ham joriy qilindi.
O`lka xalqlarining madaniy ehtiyojlarini qondirish masalasiga umuman panja orasidan qarab kelingan. Bu soha uchun bir kishiga bir yil davomida sarflanadigan mablag` atigi 6 so`m miqdorida bo`lgan, xolos.
Turkiston xalqlarining tibbiy salomatligi hech kimni tashvishga solmagan. Aholiga tibbiy xizmat ko`rsatish ayanchli va achinarli ahvolda bo`lgan. Bu holni shunday dalildan ham bilish mumkinki, 1913-yilda butun boshli Turkiston hududida 212 tibbiyot xodimi bo`lgan, xolos. Agar Farg`ona vodiysida har 50 ming aholiga bittadan tibbiyot xodimi to`g`ri kelsa, bu ko`rsatkich Qoraqalpog`iston hududida har bir tibbiyot xodimiga 250 ming kishini tashkil etgan. Shu bois Turkiston aholisi eng qisqa umr ko`rgan va bu yerda turli xildagi yuqumli kasalliklar keng tarqalgan.
Yuqoridagi zikr qilingan sabablarga ko`ra XX asrning boshlarida, xususan 1917-yilgi fevral burjua-demokratik inqilo-bi arafasida Turkiston o`lkasida g`oyatda keskin ijtimoiy-siyosiy vaziyat vujudga keldi. Bundan qo`rqib qolgan chor hukumati zo`r berib tub yerli aholini Rossiya davlatiga nisbatan «sodiq» bo`lishiga da`vat etar, ularni «vatanparvarlik» g`oyalari ruhida tarbiyalashga intilardi. Chor ma`muriyati davlatga qarshi har qanday xatti-harakatlarni darhol ayovsizlarcha va shafqatsizlik bilan bostirish to`g`risida mahalliy hokimlarga to`g`ridan to`g`ri ko`rgazma berdi. Hatto masjid madrasalarda ham oq podsho hazratlariga hamdu sanolar, unga sog`liq va uzoq umr tilab «xutba»lar o`qishga buyruq berildi.
Turkiston xalqlari chor Rossiyasi mustamlakachilik istibdodi va zulmiga qarshi o`z erki, ozodligi va mustaqilligi uchun doimo faol kurash olib borganlar. Bu kurash 1905-1907-yillar-dagi rus burjua-demokratik inqilobi ta`sirida va xususan 1914-yilda boshlanib ketgan jahon umshining xalqqa keltirgan ofatlari, zulm-sitamlari tufayli yanada avj oldi. Birinchi rus inqilobining ta`sirida Turkiston o`lkasining Samarqand, Toshkent, Qizil Arvot, Chorjo`y, Ashxobod, Andijon, Qo`qon kabi shaharlarida ishchilarning chiqishlari, ommaviy ish tashlashlari va mitinglar bo`ldi. Namangan, Andijon, Farg`ona, O`sh uyezdlarining bir qator tumanlari va qishloqlarida ham dehqonlarning g`alayon va harakatlari kuzatilgan.
1911-1913-yilda Farg`ona viloyati axborotlarida beril-gan ma`lumotlarga qaraganda «Idora tartibotlariga va jamoa osoyishtaligiga qarshi kurashlar» davomida 1911-yilda 833, 1913-yilda esa 1220 «jinoiy ish» ko`rilgan. Sirdaryo viloyatida esa shunday ayblar bilan 1911-yilda 3487 kishi, 1913-yilda esa 5394 kishi «jinoiy javobgarlik»ka tortilgan. Bu keltirilgan raqamlar mahalliy xalq o`rtasida mustamlakachilik zulmi va istibdodiga qarshi kurash muttasil o`sib borganligini ko`rsatadi.
Bu davrda xalq ommasining kurash jarayoni shu darajada faollashdiki, hatto chor hukumatining Turkiston o`lkasidagi ishonchli tayanch bo`lgan qo`shinlari o`rtasida ham beqarorlik va norozilik to`lqinlari kuchayib bordi. 1912-yil yozida Turkiston sapyorlarining ko`targan qo`zg`oloni bunga yaqqol misol bo la oladi. Bu qo`zg`olon shafqatsizlik bilan bostiriladi. Qo`zg`olon qatnashchilaridan 14 kishi dorga osiladi. 18 kishi umrbod, 62 kishi 15 yildan surgun qilindi va 288 kishi turli muddatlarda qamoq jazosiga hukm etiladi.
1910-1914-yiIlarda Turkiston o`lkasida milliy o`zlikni anglash jarayoni kuchaya boshladi. Mustamlaka ma`muriyati idoralari 1911-yilda Farg`ona viloyatida «idora tartiblariga va jamoat osoyishtaligiga qarshi kurashdan guvohlik beruvchi 833 ta, 1913-yilda 1220 ta «jinoiy ish» qayd etganlar. Sirdaryo viloyatida esa shunday ayblar bilan 1911-yilda 3487 kishi 1913-yilda esa 5494 kishi javobgarlikka tortilgan. Bu raqamlar mahalliy xalq o`rtasida mustamlakachilik zulmi va istibdodiga qarshi kurash, rnuttasil o`sib borganligini ko`rsatadi.
1914-1916-yillarda chor ma`murlarinmg jahon urushi baho-nasida milliy mustamlakachilik zulmi va istibdodini kuchay-tirganliklari munosabati bilan Turkiston xalqlari yanada faolroq kurashga tortilganlar. 1914-yilning kuzida Sulyukta ko`mir konlari ishchilari, Yettisuv temiryo`llari xodimlari va Andijon pax-ta zavodi ishchilari 1916-yilda Toshkent va Qizil Arvot temiryo`l paravoz ta`mirlash korxonalari xizmatchilarining ish tashlash harakatlari Turkistonda kuchli ommaviy larzalar yaqinlashib kelayotganligidan darak berardi.

Download 367 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   14




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish