Мавзу: Чартистлар ҳаракати Чартизм

Чартистлар ҳаракатининг бориши
Хартия учун курашнинг бошланиши. 1839 йилги чартистлар конвенти Чартистлар ҳаракати тарихини уч даврга бўлиш мумкин. Биринчи давр 1839 йил ўз ривожининг чуққисига чиқди. 1842 йил эса иккинчи кульминацион давр эди. Учинчи давр эса– 1843 йил ҳисобланади.
1838 йил 8 май куни хартия чоп этилиб, ушбу вақтда хартия учун фаол тарғибот бошланди. Чартистлар кўп минг кишилик митингга тўпланиб, парламентга топшириш учун петицияни имзолашликни таклиф қилишдилар; бу ерда Конвент (съезд) депутатлари сайланишиб, петицияни топшириш вақтида ҳаракатга раҳбарлик қилиши лозим эди.
Ҳаракат айниқса шимолнинг саноат районларида кескинлик даражасига келиб, ўнлаб митинглар уюштирилди ва баъзида унда юз минглаб кишилар иштирок этишди. Қисман қуролланиш ҳам бўлган.
Айниқса тунги митинглар кенг тус олиб, ишчилар тўғри иш кийимлари билан қўлларида машъала кўчага чиқишдилар. Манифестчилар ёки митингчиларнинг бошларида байроқ ва шиорлар бўлиб, уларда қўйидаги сўзлар битилган: “Ишчи холатларни кўрган ва ёзиб қолдирган.лар– миллатнинг ҳақиқий олижаноб қисмидир”, “Умумий сайлов ҳуқуқи ёки умумий қасос”, “Кўпчилик чўчқадан, камроқ поплар”.
Мимтингларда ишчилар нотиқлик қилиб чиқишдилар.Улар тўғри фабрика станок ва машиналаридан келтирилган. Ўша давр немиц журналисти кўчадаги ярим ўлик шаклидаги пахмоқни кўриб, буларни ёзиб қолдирган. Чартистлар газетаси ўн минглаб нусхада чоп этила бошланди. Чартист йўлбошчилари ва нотиқлар омма билан учрашди ва бундан фойдаландилар.
1839 йил 4 февраль куни Лондонда чартистларнинг биринчи Конвенти очилди; у “Меҳнаткашларнинг миллий Конвенти” деб номланди. Унда 35 та делегат бўлган. Конвент чақирилиши даврида петиция учун ярим миллион имзо тўпланди. Конвентнинг дастлабки пайтларида “маънувий куч” ва “Жисмоний куч” тарафдорлари ўртасида кураш бошланди.
“Лондон ассоциацияси” раҳбарлари Конвент хартия фойдаси учун ҳаракат қилишини талаб қилишган. Конгрессда ўнг қанот кучли бўлиб, қурол ишлаб чиқарувчи марказ бўлган Бирмингемдан келган 8 кишидан таркиб топган. Улар банкир Аттвут, либерал буржуа тарафдорлари эди. Ўнглар петицияни қўллаш учун парламент аъзоларининг розилигини олиш керак деб ҳисоблашганлар. Қисқача қилиб айтганда, буржуазия партияси билан келишишни таклиф қилишган. Петиция топширилгач, уларнинг фикрича, Конвент бирор чора кўрмаслиги лозим бўлган.¹⁵
“Лондон Ассоциацияси” йўлбошчилари ва бирмингемликларга қарши Конвентнинг сўл қисми бошлиғи Гарни чиқди. Парламентга инқилобий таъсир, ҳаракат масаласини қўйди. Бирмингемликлар йўлбошчиси Коббет намойишкорона йиғилишни тарк этди. Тезда қолган бирмингемликлар ҳам чиқиб кетишдилар. Конвент тортишув билан вақтни бой берди. Сўлларнинг аҳволини қийинлаштирди.
Тўғри, сўллар ва Конвент тарғиботни давом эттирди. Кўп сонли митинглар чақирди ва агарда парламент петицияни рад қилса, ҳал қилувчи инқилобий чоралар ҳақида гапирди. Бу учун Конвент инқилобий оммани тўплаши керак эди. ОКоннор ва ОБрайен мажлисни Лондондан кўчиришликни таклиф қилди. Конвент Бирмингемга ўтди. Аммо бу хато эди. Бу йирик фабрика саноати шаҳри бўлмаган.
Келгуси куни ( 1839 йил 14 май) Бирмингемда Конвент агар петиция рад қилинса, қандай чора кўришлик масаласини кўриб чиқди. Халқ банки масаласини ҳал қилиб, ойлик стачка (“муқаддас ой”) уюштиришлик таклиф қилинди. Баъзилар бунга қарши чиқишди. Ишчиларда омонат фўқлиги ва стачка мағлубият билан тугаши мумкинлиги ҳам айтиб ўтилди.
Конвент янада кўпроқ имзо йиғиш ва петицияни топширишни кечиктиришга қарор қилди.
Конвент ўз тайёргарлик фаолияти эмас, балки қатъий қарор қабул қила олмаслиги ва кучсизлигини кўрсатди. Ҳукумат уни йўқ қилиш чораларини кўра бошлади. Агарда қўзғолон кўтарилса қўшин ва полициядан фойдаланишни режалаштирди. Бирмингемда полиция тинч оломонга хужум қилди. Бунга жавобан расталарни йўқ қилиш ва ёқиб юбориш бошланди. Полициянинг 3 кунлик тазйиқидан сўнг, қўшин қўзғолонни бостирди.
Бирмингем воқеалари бутун мамлакатга чақириқ бўлди. Ньюкастле, Глазго, Сандерленд ва бошқа шаҳарларда митинглар бошланди. Полиция ва аскарлар билоан қонли тўқнашувлар бўлди. Аммо Конвентда ташаббусни олиш сезилмади.¹⁶
Қўшимчалар
Биринчи Миллий петициянинг асосий тезислари ( Олтита талабдан иборат халқ хартияси) 1837 йил ишлаб чиқилган эди. Сўнгра у Билл шаклида чоп этилган. Охирги шаклини 1,2 миллион киши имзолади.