|
3. Talab va taklifga naxrdan boshqa ta'sir qiluvchi omillar tahlil
Talab miqdoriga narxdan tashqari ta’sir qiluvchi omillar. Talab hajmining o‘zgarishi faqat tovar narxiga emas, balki boshqa bir qator omillarga ham bogMiq boMadi. Bu omillar talabning narxdan tashqari omillari deyiladi.
Talabga narxdan tashqari quyidagi asosiy omillar ta'sir ko'rsatadi: 1) iste'molchining didi; 2) bozordagi iste’molchilar soni; 3) iste’molchining daromadlari; 4) bir-biriga bog'Iiq tovarlarning narxi; 5) kelajakda narx va daromadlarning o‘zgarishi ehtimoli.
Bu omillarning o‘zgarishi talab hajmining o‘zgarishiga qanday ta’sir ko‘rsatishini qarab chiqamiz.
1 . Biror mahsulotga iste’molchi dididagi ijobiy o‘zga-rish ro‘y bersa, narxning tegishli darajasida unga boMgan talab ortadi. Iste’molchi didiga salbiy ta’sir ko'rsatadigan holatlar talabning qisqarishiga olib keladi.
2. 0 ‘z-o‘zidan aniqki, bozorda iste’molchilar soni ko‘paysa, talab ortadi, iste’molchilarning soni kamaysa, talab qisqaradi. Masalan, aloqa vositalarining takomillashuvi xalqaro moliyaviy bozor doirasini, undagi qimmatli qog‘ozlarning oldi-sotdi jarayonlarida ishtirok etuvchilar sonini mislsiz kengaytiradi hamda aksiya va obligatsiya kabi moliyaviy aktivlarga bo‘lgan talabning o'sishiga olib keladi. Tug‘ilish darajasining pasayishi bolalar bog‘chasi va maktabga boMgan talabni kamaytiradi.
3. Pul daromadi o'zgarishining talab hajmiga ta’siri boshqa omillarga qaraganda ancha murakkab. Pul daromadining ortishi juda ko‘p tovarlarga talabni nisbatan oshiradi, daromadning kamayishi esa bunday tovarlarga talabni kamaytiradi. Daromad oshsa, uning o‘sishiga qarab iste’molchilar aksariyat hollarda narxi yuqori bo‘lsa-da, ko‘proq sifatli tovarlarni xarid qilishga harakat qilishadi. Bunda ular non, kartoshka, karam kabi mahsulotlarni kamroq sotib olishlari mumkin. Chunki ortiqcha daromad ularga ancha yuqori oqsil tarkibiga ega boMgan oziq-ovqat mahsulotlari, masalan, go‘sht va sut mahsulotlari xarid qilish imkonini beradi. Daromadning o‘zgarishi bilan talab miqdori to‘g‘ri bogMiqlikda o‘zgaradigan tovarlar oliy toifali tovarlar deyiladi.
Daromadlar o‘zgarishi bilan talab miqdori teskari bogMiqlikda o‘zgaradigan tovarlar past toifali tovarlar deyiladi.
Iste’molchilar daromadi va ular tomonidan sotib olinadigan tovarlar miqdori o‘rtasidagi bog'liqlik nemis iqtisodchisi
va statisti Ernst Engel (1821-1896) tomonidan chuqur tadqiq etilgan. Shunga ko‘ra, iste’molchi daromadi bilan u tomonidan sotib olinishi mumkin boMgan tovarlar miqdori o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik Engel qonuni deyiladi.
B
u qonnunning amal qilishini Engel egri chizig'i orqali ifodalash mumkin (3-chizma). Oliy toifali yoki normal tovarlar uchun Engel egri chizig'i o'suvchan ko'rinishida bo'ladi. Haqiqatan ham, aholi daromadlari o'sib borishi bilan bu turdagi tovarlar ko'proq xarid qilinadi. Past toifali tovarlar uchun Engel egri chizig'i pasayuvchan ko'rinishda boMib, daromadlar oshib borishi bilan iste’molchilar ularni kamroq miqdorda sotib oladilar. Agar tovarning iste’moli daromad darajasiga bog'liq bo'lmasa, u holda Engel egri chizig'i tik holda boMadi.
Xulosa
O`rganishlarimiz natijasida bir qancha xulosalarni keltirib o`tish to`g`ri deb hisoblayman:
Talab – ehtiyojning pul bilan ta’minlangan qismidir. Talab qonuniga muvofiq narxning o’sib borishi talabning qisqarishiga olib kеladi, talabning kеngayishi esa narxning o’sishiga olib kеladi. Shuning uchun narx (mustaqil o’zgaruvchi) bilan talab (tobе o’zgaruvchi) o’rtasida tеskari bog’liqlik mavjud.
Talab ikki xil yo’nalishda o’zgaradi: biri talab hajmining o’zgarishi bo’lib, talab egri chizig’i bo’ylab harakatlansa, ikkinchisi talab xususiyatning o’zgarishi bo’lib, talab egri chizig’ining o’zini o’ngga-yuqoriga yoki chapga-pastga qarab siljitadi.
Taklif ishlab chiqaruvchilarning bozorga sotishga chiqargan tovarlari miqdori bo’lib, tovarlar miqdori ishlab chiqarish bilan bеlgilanadi, ammo aynan unga bog’liq emas, chunki zaxira, eksport va import omillari ham taklif qilinadigan tovarlar mikdoriga ta’sir ko’rsatadi. Taklif bilan narx o’rtasida to’g’ri bog’liqlik mavjud, narxlarning o’sishi taklifning o’sishiga olib kеladi va aksincha.
Talab va taklifning o’zaro ta’siri natijasida bozor muvozanati vujudga kеladi. Bozor muvozanati – talab hajmining taklif hajmiga mos kеlishidir. Bunday mos kеlishlik bozorda muvozanatli narxni yoki bozor narxini shakllantiradi.
Talab va taklif birgalikda bozor muvozanatini belgilaydi. Grafikda bozor muvozanati - bu talab va taklif egri chiziqlari kesishgan joy. Ushbu kesishgan narx - muvozanat narxi va miqdori - muvozanat miqdori. Tovar yoki xizmat bozori muvozanat holatida bo'lganida, ortiqcha narsalar va kamchiliklar bo'lmaydi.
Qabul qiluvchilar va sotuvchilar o'zaro aloqada bo'lganda, bozor muvozanat miqdori va muvozanat narxiga qarab tendentsiyani oladi.
Iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilar narx o'zgarishiga turlicha munosabatda bo'lishadi. Yuqori narxlar taklifni rag'batlantirish bilan birga talabni kamaytirishga moyildir va narxlarning pasayishi taklifni pasaytirganda talabni oshiradi.
Pareto printsipi shuni ko'rsatadiki, ko'pincha narsalar 80/20 nisbati bo'yicha taqsimlanadi. Uning qo'llanilishi biznesi va shuningdek, kundalik hayotni qamrab olish uchun yetarlicha universaldir. Qoidalarning o'zi ilmiy nazariya emas, aksariyat hollarda narsalarning tengsiz taqsimlanishini kuzatish. Shunday qilib, bu dunyo boyligi boylarning ozgina foiziga tegishli ekanligini ko'rsatish yoki odamlarga o'z kuchlarini taqsimlash va vaqtni samaraliroq rejalashtirishda yordam berish uchun ishlatiladi.
Hatto 80: 20 qoidalariga mutlaqo mos kelmaydigan holatlarda hammavjud, lekin bu usulda diqqatni jamlashning eng muhim jihatlarini aniqlashning o'ta foydali usuli hisoblanadi. Pareto Analysis to'g'ri ishlatilganda, xarajatlar va yuzaga kelish sabablari ajratib turadigan doimiy, takomillashtirish va muammolarni hal qilishda kuchli va samarali vosita hisoblanadi.
Oizq – ovqat narxlarin davlat tomonidan tartibga solish bozordagi narx navolarni yuqori darajada o`sib ketmasligini oldini oladi bu holat asosida esa oddiy axolini qo`llab quvatlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
