Мавзу: борлиқ фалсафаси

МАВЗУ: БОРЛИҚ ФАЛСАФАСИ (ОНТОЛОГИЯ)
РЕЖА:
1.Онтология-борлиқ фалсафаси.
2.Борликнинг анорганик, органик ва ижтимоий шакллари.
3.Материя категорияси. Материянинг кўриниши.

Фалсафа ўрганадиган қайси бир масалани олмайлик, у онтологик муаммоси билан боғлиқ эканлигини кўрамиз. Ҳақиқатан ҳам, онтология, унга муносабат масаласи фалсафий қарашларда марказий ўринни ташкил қилади. Бу бежиз эмас, албатта. Чунки, онтология, хусусан рационал онтология муаммоси фалсафадаги ҳар қандай дунёқараш ва методологик муаммоларнинг асоси ҳисобланади. Онтология – борлиқ ҳақидаги таълимотдир. Дарҳақиқат, турли дунёқарашлар ўртасидаги баҳслар онтологик муаммоси атрофида юзага келаётган тортишувларга, яъни борлиқ азалдан мавжудми, ёки у мутлоқ руҳ томонидан яратилганми, деган масалага бориб тақалади.

Хўш, борлиқ ўзи нима? Нима учун борлиқ тушунчаси фалсафа пайдо бўлганидан бери файласуфлар эътиборини ўзига жалб қилиб келади?
Борлиқ ҳақидаги илк фалсафий ғоялар Қадимги Шарқ мамлакатларида вужудга келиб, кейинчалик Парменид, Гераклит, Демокрит, Платон, Аристотел каби қадимги Юнонистон файласуфлари томонидан изоҳлана бошланган.
Парменид (э.о. VI-V асрлар) таълимотича, дунё икки қисмдан иборат: I. Ўзгарувчан, вақтинчалик, ўткинчи, инсоннинг сезгилари орқали ҳис қилинадиган; 2. Доимий, ўзгармас, фақат ақл орқали билиш мумкин бўлган қисми. «Ақл билан идрок этиладиган нарса борлиқдир» - деб таъкидлайди. Борлиқ – мавжуд, ноборлиқ эса мавжуд эмасдир. Борлиқ ягона ва ўзгармас, ҳар қандай хилма-хиллик, ҳар қандай ўзгарувчанлик унга қарама-қаршидир, деб эoтироф этади, яъни мавжудлик ва номавжудликни бир-бирига қарама-қарши қилиб қўяди. Борлиқ муаммосини изоҳлаётганда борлиқ билан ақлни тенг деб билади.
Парменид фикрларига қарама-қарши ғояни Гераклит назариясида кўрамиз. Гераклит (э.о. 530-470 й.) назарича, «олам - моддий, материя эса мангу, уни ҳеч қандай ғайри-табиий куч яратган эмас, у йўқдан бор бўлган эмас, шунинг учун бордан йўқ бўлмайди. Оламда доимий, ўзгармас нарса йўқ, ундаги ҳамма нарса оқим ҳолида оқиб, ўзгариб боради. Бир дарёга икки марта тушиш мумкин эмас, қуёш ҳар куни янги эмас, балки доим ва тўхтовсиз янгидир».
Демокрит (э.о. 460-370 й.) таълимотида борлиқ физик энг кичик бўлинмас қисм, атом билан тенг қилиб қўйилади. Атомлар бир-бири билан Бўшлиқ орқали ажралиб турадилар. Бўшлиқ мавжуд эмасликка тенгдир, уни билиб бўлмайди. Фақат борлиқнигина билиш мумкин. Борлиқ мураккаб, чунки у хилма-хил атомлардан тузилган.
Платон (э.о. тахминан 427-347 й.) ўзининг борлиқ ҳақидаги таълимотида Парменид ғояларини янгича талқин этади ва бойитади. У борлиқни ўзгармас ва доимий ғоялар борлиғи ва ҳиссий нарсалар олами, ўткинчи оламга ажратади. Платон таълимотича оламда «ғоялар дунёси» бирламчи бўлиб, моддий дунё иккиламчи, «ғоялар дунёсининг маъсули, соясидир». «ғоялар» дунёси замон ва маконга боғлиқ бўлмай, мангу, ҳаракатсиз, ўзгармасдир, моддий дунё эса иккиламчи, предмет ва ҳодисалар, замон ва маконга боғлиқ бўлиб, ўткинчи характерга эга, чунки улар вужудга келади ва йўқолади.
Қадимги Юнонистоннинг қомусий олими Аристотел (э.о. 384-322 й.) Платон ғояларини танқид қилади. Моддий олам абадий ва у объектив характерга эга, табиат моддий асосга эга бўлган предметлар йиғиндисидан иборат бўлиб, у ҳар доим ўзгаришда ва ҳаракатда, деб такидлайди.
Қадимги юнон файласуфларининг борлиқ ғоясига бўлган қарашлари турлича бўлса-да, унда бир умумийлик бор, яъни уларнинг ҳаммаси «борлиқ», «мавжудлик», ва «мавжуд бўлмаслик» категориялари орқали олам ҳақидаги ғояларни изоҳлашга ҳаракат қиладилар.