Мавзу: болаларда диқҚатсизлик ва гиперактивлик диагностикаси ва психокоррекцияси

А.А.Ухтомский

Доминанта қўзғалишнинг барқарор маркази ҳисобланади. А.А.Ухтомский: ««Доминанта» деган ном замирида юксак даражадаги қўзғалишнинг кўпроқ ё озроқ барқарор маркази тушунилади», деб ёзган эди. А.А.Ухтомскийнинг доминанта тўғрисидаги тасаввурлари ўзоқ вақт давомида диққатнинг ҳаракатлантирувчи механизмини тушуниш имконини беради.

Юксак даражадаги қўзғалиш марказларида миянинг фаолияти учун яратиладиган энг қулай шарт-шароитлар, шубҳасиз, диққатнинг йўналтирилган тарзда жамланганлиги ҳолатида барча билиш жараёнларининг юксак самарали бўлишини белгилаб беради.
Диққат турлича сифат кўринишлари билан таърифланади. Диққатнинг бу кўринишларини диққатнинг сифати ёки хусусиятлари деб аталади.
1. Диққатнинг барқарорлиги. Маълум объект устида диққатни узоқ муддат тўплаб тура олиш хусусияти.
2. Диққатнинг беқарорлиги барқарорликнинг акси. Масалан, бошланғич синф ўқувчилари диққати нисбатан беқарор хисобланади.
3. Диққатнинг кўчиши. Диққат кўчувчанлик хусусиятига эга. Кишининг бир фаолиятдан иккинчи фаолиятга ўтишини кўчувчанлик хусусияти таъминлайди. Масалан, биринчи дарс математика, иккинчи дарс адабиёт.
4. Диққатнинг тақсимланиши. Киши бир вақтнинг ўзида бир нечта фаолият билан шуғулланиши мумкин. Бунга диққатнинг тақсимлаш хусусияти имкон яратади. Масалан, қишлоқ аёли урчуқ йигириб ўтириб, телевизор кўриши, суҳбатлашиши.
5. Диққатнинг бўлиниши. Киши конкрет фаолият билан шуғулланаётганда объектив ва субъектив таъсирлар туфайли диққатнинг бўлиниши содир бўлади. Масалан, дарс жараёнида эшикнинг тақиллаши.

ДИҚҚАТНИНГ АСОСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

Диққатининг кўлами билан ҳам одамлар бир-биридан фарқ қилади. Масалан, диққати тор ёки кенг кўламли, барқарор ёки беқарор ва ҳоказо.

1.2. Психологияда диққатнинг ривожланиши, бузилиши ва диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик муаммосининг ўрганилиши.
Диққат муаммоси психологияда кенг ўрганилганлигини унинг инсон ҳаёти ва фаолиятида муҳим аҳамият касб этиши билан изоҳлаш мумкин. Диққатнинг ривожланиши хусусида Л.С.Выготский боланинг илк ёшида табиий диққат ривожланишини айтиб, бу ихтиёрсиз диққат сифатида намоён бўлади деб тушунтирган. Бу диққат тури боланинг 4,5-5 ёшига қадар сайқалланиб боришини эътироф этган.
А.Н.Леонтьев эса Л.С.Выготскийнинг қарашларига асосланиб, қуйидаги ғояни илгари суради:

1. 
   Ташқи бавосита диққат табиий диққатга нисбатан тезроқ ўсиб бориб, мактаб ёшида келиб секинлашиш ҳолати юз беради. Чунки ташқи бевосита диққат ички бавоситага айланиб боради.
   
2. 
   Ихтиёрий ва ихтиёрсиз диққат хусусиятлари ўртасидаги фарқланиш мактабгача ёшда бошланиб, мактаб ёшида максимум даражага етади. Сўнгра тенглашиш юз беради.
   

Л.С.Выготский бола ҳаётининг биринчи кунидаёқ диққатни чақирувчи «қўш стимул» тамойилига қўшилади.

1. 
   Ҳаётнинг биринчи ҳафтасида оирентировка рефлекси боладаги ихтиёрсиз диққатнинг объектив, туғма белгиси.
   
2. 
   1 ёшнинг охирида ориентировка тадқиқотчилик фаолияти ихтиёрий диққат ривожланишининг воситаси.
   
3. 
   Ҳаётнинг 2 йилида. Катталарнинг нутқ кўрсатмалари асосида ихтиёрий диққатнинг куртакчалари пайдо бўлади.
   
4. 
   2-3 ёш. Ихтиёрий диққатнинг бирламчи белгилари яхши ривожланишига олиб келади.
   
5. 
   4,5-5 ёш. Катталарнинг мураккаб кўрсатмалари асосида диққатнинг йўналтириш қобилиятига эга бўлади.
   
6. 
   5-6 ёш. Ўзига кўрсатма бериш асосида ихтиёрий диққат-элементлари шаклланади (ташқи қўшимча воситалар ёрдамида).
   
7. 
   Мактаб ёши. Ирода асосида ихтиёрий диққат ривожанади.
   

Психологлар томонидан олиб борилган тадыиыотлар асосида диққатнинг самарадорлигини таъминлашга таъсир кўрсатувчи омиллар қуйидагилардан иборат;

1. 
   Ташқи қўзғатувчиларнинг таъсири
   
2. 
   Контраслик
   
3. 
   Интенсивлик
   
4. 
   Қўзғатувчининг давомли таъсири
   
5. 
   Объектнинг ҳаракати.
   

1. 
   Ички ҳолатга боғлиқлиги
   
2. 
   Ҳиссиётга боғлиқлиги
   
3. 
   Қизиқиш.
   
4. 
   Эгалланган таэрибага боғлиқлиги
   
5. 
   Фаолиятни тўғри ташкил этиш.
   

Диққат кишининг мия фаолияти билан боғлиқ экан, мия фаолиятида юз бериши мумкин бўлган ўзгаришлар ва бошқа омиллар туфайли диққатнинг бузилиши холлари бўлиши муқаррардир. Психолог Э.Ғ.Ғозиев ўзининг “Диққат ва хотира психологияси” деб номланган қўлланмасида диққат бузилишининг кўринишларини келтириб ўтган.

1.