Мавзу: болаларда диқҚатсизлик ва гиперактивлик диагностикаси ва психокоррекцияси

 
Диққат
турлари 
Ихтиёрий
диққат 
 
Ихтиёрсиз 
диққат 
 
Ихтиёрийдан 
кейинги
 
Қўзғатувчининг 
кучли таъсири 
туфайли 
Иродавий куч 
ёрдамида объектга 
йўналтирилади 
Доимий иродавий 
зўр беришни талаб 
қилмайди
 

---

9 
Ихтиёрий диққат иродамизнинг намоён бўлишидир. Қандайдир бирор 
фаолият билан шугулланишга қарор килар эканмиз, диққатимизни хатто айни 
чогда биз учун қизиқарли бўлмаган, лекин биз шугулланишни лозим топган 
нарсаларга онгли суратда қаратамиз. Демак, ихтиёрий диққат ихтиёрсиз 
диққатдан сифат жихатдан фарк килади. 
Ихтиёрий диққат ихтиёрсиз диққатдан келиб чиккан. Одамда ихтиёрий 
диққат мехнат жараёнида юзага келади. Чунки мехнат мақсадга мувофик 
фаолиятдир. Мақсад кўзлаш эса ўз таркибига диққатни йуналтиришни хам 
олади. Ижтимоий хаёт эхтиёжлари одамда ўз диққатини мехнат фаолияти 
учун муҳим аҳамиятга эга бўлмаган нарсаларга қаратмаслик ва мехнат 
жараёни билан боғлиқ нарса устида туплаш рухида тарбиялайди. 
Ихтиёрий диққат ихтиёрсиз диққат каби одамнинг қизиқишлари билан 
мустахкам боғлиқдир. Лекин, агар ихтиёрсиз диққатда қизиқишлар бевосита 
бўлсалар, ихтиёрий диққатда бавосита характерга эга бўлади. Фаолиятнинг 
ўзи бизни қизиқтирмаслиги мумкин, аммо фаолиятни бажаришда юкланган 
вазифани хал килиш учун зарур бўлгани туфайли ана шу мақсад нуктаи 
назаридан фаолият биз учун қизиқарли бўлиб қолади.
Ихтиёрий диққатдан ташқари, диққатнинг ана бир турини қайд қилиб 
ўтиш лозим, бу диққат, ихтиёрий диққат каби мақсадга қартилган бўлиб, 
лекин доимий иродавий зўр беришни талаб қилмайди. Масалан, ўқувчи уй 
топшириғини бажаришга киришганда дастлаб бу ишга ўзини мажбур қилади, 
атайлаб диққатни иш устига тўплайди, иродавий зўр беради. Лекин ишга 
киришиб олгач, энди иродавий зўр бериш пасаяди, диққат ўз-ўзидан иш 
устига тупланади, ўқувчи эса ишни берилиб бажара бошлайди. Ана шу 
пайтда ўқувчининг диққати ихтиёрий диққатдан мувофиклашган диққатга 
айланади. 
Таълим олишда диққатнинг ролини таъкидларканпсихолог ва 
педагоглар «Диққат айнан шундай бир эшикки, ташқи оламдан киши 
қалбига кириб келадиган жамики нарсаларнинг барчаси шу эшик орқали 
киради»,-деб таъкидлайдилар. Демак, диққат деб, киши онгнинг 

---

10 
ўрганилаётган ёки шуғулланаётган объектига йўналтирилганлигига 
айтилади. Йўналтирилганлик шахснинг эхтиёжларига, қизиқишларига, 
фаолият мақсадларига боғлиқ ҳолда намоён бўлади.
Диққат эътиборнинг бир хил объектларда тўпланганлиги 
(консентрацияланиши) айни пайтда барча бегона нарсалардан чалғишни, 
бошқа объектларнинг вақтинча инкор этилишини тақозо қилади. Шу 
туфайли инъикос аниқ-равшан бўла боради, тасаввурлар ва ўй-фикрлар 
фаолият тугалланмагунга қадар, ундан кўзланган мақсадга эришилмагунча 
онгда сақланиб қолади. Шу йўсинда фаолиятнинг назорат қилиб ва 
бошқарилиб борилиши таъминланади. 
Диққат сезги, хотира, тафаккур ва ҳаракат жараёнларида намоён 
бўлиши мумкин. Шу саббали диққатни бирор нарсага қаратиш объектига 
(идрок этиладиган буюм, хотира, тафаккур, ҳаракат тасаввурлари) боғлиқ 
ҳолда диққатнинг намоён бўлишининг қуйидаги шаклларини: сенсор 
(персептив), ақлий, ҳаракатлантирувчи шаклларини ажратиб кўрсатадилар.
Ҳозирги вақтда сенсор (кўриш, эшитиш) диққати кўпроқ 
ўрганилгандир. Диққатга таъриф берадиган маълумотларнинг кўпчилиги