Мавзу: болаларда диқҚатсизлик ва гиперактивлик диагностикаси ва психокоррекцияси

 
 
Психологлар кичик мактаб ёшидаги ўкувчиларда диққатни иродавий 
зўр бериш билан бошқариш ва фавкулодда вазиятга мослашиш имконияти 
яхши эмаслигини ўз тадкикотлари асосида психологик диагностика қилади, 
ҳамда бунинг асосий сабабини уларда ихтиёрий диккатнинг кучсизлиги ва 
беқарорлигида эканлигини аниклайди. Шунингдек кичик мактаб ёшидаги 
болаларнинг ихтиёрий онгли диққати ўқиш мотивлари билан узвий боғлиқ 
холда намоён бўлиши тадқиқ қилинади. Одатда болаларнинг ўқиш 
мотивлари узоқни кўзлаган ва мақсад билан боғлик мотивларга ажратилади. 
Психодиагностик натижаларга кўра болаларда ихтиёрсиз диққат дурустгина 
ривожланган бўлади. Чунки таълим жараёнида ихтиёрсиз диққатнинг ўсиши 
учун муҳим шарт-шароитлар мавжуддир. Кичик мактаб ёши давридаги ўқув 
материалларининг яққоллиги, ёрқинлиги, жозибадорлиги ўқувчида беихтиёр 

---

41 
хис-туйгу уйғотиши, шунингдек бола ортиқча зўриқишсиз осонгина фан 
асосларини эгаллаши мумкинлиги тадқиқотларда аниқланган. Чунончи ўқув 
материалларининг турли туманлиги ихтиёрсиз диққатнинг тўпланиши ва 
барқарорлигига ижобий таъсир кўрсатиши аникланган. Психолог томонидан 
ихтиёрсиз диққат таълим жараёнида ўқувчиларнинг қизиқиши билан 
боғланиб кетса табийки улар фақат мароқли, қувончли ахборот ва матнлар 
билан танишишга интиладилар. Психологик диагностика тадкикотлари 
асосида 1 ва 2 синф ўқувчилари диққатнинг ўзига хос хусусиятларидан бири 
унинг етарлича барқарор эмаслиги аникланган. Бу жараёнда психологнинг 
асосий вазифаси юқоридаги холатларни тузатиш яъни коррекция қилиш 
йулларини топиш лозим. Агар бу холат ўз вақтида коррекция қилинмаса, 
бунда тормозланиш билан қўзгалиш ўзаро номувофик харакат қилади. Ўқиш 
холатларида тутилиш, тахтаб қолиш, товушнинг тебраниши ва пасайиши, 
баъзида харф, ибора ва гапларнинг тушиб қолиши холлари мана шу 
физиологик механизм таъсирида пайдо бўлиши психологик диагностикада 
аниқланган. Психологик диагностика тадкикотларида 1 ва 2 синф ўқувчилари 
дарсда факат 30-35 дақиқа диққат билан ўтириши, ўз диққатини муайян 
объектга тўплаши ва унда ушлаб туриши мумкинлигини кўрсатганлиги 
исботланган. Шунинг учун машғулотларда қисқа танаффуслар ўтказиб 
туриш тавсия қилинган. Булардан ташқари диагностик тадқиқотларда 
ўқувчилар диққатининг хусусияти кўпрок машғулотларнинг суръатига 
боғликлиги этироф этилган. Психологлар кичик мактаб ёшидаги болалар 
диққатини қай даражада ривожлангинини ўз вақтида диагностика қилишлари 
ва аниқланган камчилинкларни ривожланиш даражасидан орқада қолишлари 
ўз вақтида коррекция килишлари оқибатида ижобий натижаларга эришилади, 
яъни таълим жараёни асосида кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг 
ихтиёрий барқарор, мустахкам, кучли, тўпланувчан, тақсимланувчан, фаол, 
онгли диққатни ривожлантиришга кулай шароит яратилади. Билим олиш 
учун мустақил, ақлий меҳнат қилиш, мисол ва масалалар ечиш, машқларни 
бажариш, такрорлаш иродавий зўр беришда ихтиёрий онгли диққат таркиб 

---

42 
топади. Кичик мактаб ёшидаги болалар хотираси психологик жиҳатдан 
диагностика қилинганда, унинг энг муҳим хусусиятларидан бири сўз- 
мантик, хотираси ва маъносига қараб, тушуниш, эслаб колиш салмоғининг 
ортиши алоҳида кўрсатилган. Шунингдек ўқувчи ўз хотирасини, онгли 
бошқариш эслаб қолиш, эсга тушириш жараёнларини фаолиятнинг мақсадига 
муофиқлаштириш имкониятига эга булади.