Mavzu: Banklar va Oʻzbekistonning bank tizimi

Bank operatsiyalari va bank foydasining xosil boʻlishi

Bank operatsiyalari–mablag’larni jalb qilish va ularni joylashtirish bo’yicha amalga oshiriladigan operatsiyalar.
Banklar faoliyatining ayrim jihatlarini, masalan, foyda, bank operatsiyalari va bank o'z faoliyati davomida yuzaga keladigan xatarlarni ko'rib chiqing.
Banklar faoliyati foyda olish uchun bo'ysunadi. Bank daromadlari quyidagicha: banklar o'z mijozlariga depozitlar bo'yicha foizlarni to'laydilar va ularga kreditlar bo'yicha yuqori foizlarni to'lashadi: bank tomonidan to'lanadigan foizlar miqdori va uning foydasi o'rtasidagi farq. Bank daromadlari o'z nomiga ega
-margin. Bundan tashqari, bank daromadlari kredit va investitsiyalarga joylashtirilgan bankning o'z kapitaliga daromadlarni o'z ichiga oladi. Bankning sof foydasi uning yalpi daromadiga teng bo'lib, bank operatsiyalarini amalga oshirish xarajatlarini kamaytiradi. Bankning o'z kapitaliga nisbatan olingan sof foydasi bank foydasining normasi hisoblanadi.
Bank operatsiyalari passiv va faol bo'linadi. Passiv-bank resurslari shakllanadigan operatsiyalar. Faol-bank ushbu resurslarni joylashtiradi. Bank resurslari-bankning o'z kapitali va bank tomonidan mijozlardan qabul qilingan depozitlar (depozitlar). Qimmatli qog'ozlar aktsiyadorlik boshlang'ich kapitali,zaxiralar va to'plangan daromadlar daniborat.
Depozitlar ikki guruhga bo'linadi: muddatli (har qanday muddat tugagandan so'ng bankdan talab qilinishi mumkin) va talab qilinadigan (istalgan vaqtda olib qo'yilishi mumkin).
Boshqa tomondan, faol operatsiyalar, shuningdek,muddatli bo'lishi mumkin bo'lgan kreditlarni (ma'lum bir muddat-bir oy,bir yil, uch yil ichida to'lanishi kerak) va muddatsiz (bank istalgan vaqtda qaytib kelishlarini talab qilishi mumkin).
Veksellar operatsiyalari-bank veksellarini kompaniyadan sotib olish va veksel uchun kredit berish.
Subtitr operatsiyalari tovarlar va tovar hujjatlarini kafolatlash uchun kreditlardir.
Bank operatsiyalarini turlari bo'yicha tasniflash:.
BankOperatsiyalari

Passivoperatsiyalar(resurs bazasini shakllantirish)

Faol operatsiyalar(daromad olish uchun resurslarni joylashtirish)

Vositachilik operatsiyalar(pul muomalasi xizmati)

Banklarning fond operatsiyalari qimmatli qog'ozlar - qimmatli qog'ozlar va obligatsiyalar bilan operatsiyalar hisoblanadi. Ular orasida: qimmatli qog'ozlar uchun kreditlar; bank investitsiyalari (qimmatli qog'ozlar banki tomonidan sotib olish). Lizing paytida operatsiya ishtirokchilari uch tomondir: uskunalar ishlabchiqaruvchi korxona; lizing kompaniyasi(uy egasi) - sanoat va savdo firmalariga ijara uchun uskunalar taqdim etadi; uni qabul qiluvchi va ishlatadigan korxona(ijarachi). Banklarning lizing kreditida ishtirok etish shakllari: shartnoma tuzish asosida ixtisoslashgan kompaniyalarni kreditlash; ishlab chiqarish uskunalarini ijaraga olgan korxonalarni kreditlash.

Faktoring-mijozning topshirig'iga binoan to'lovlarni to'lash va buxgalteriya hisobini yuritish. Faktor operatsiyalari ixtisoslashgan filiallar yoki kompaniyalarni tashkil etuvchi tijorat banklari tomonidan faol ravishda amalga oshiriladi.
Ishonchli(ishonchli) operatsiyalar -mol-mulkni boshqarish bo'yicha banklarning operatsiyalari, mijozlarning manfaatlariva topshirig'iga binoan ishonchli shaxs sifatida boshqa xizmatlarni bajarish. Ularni amalga oshirishda bank rasmiy ravishda faqat agent sifatida ishlaydi, komissiya shaklida daromad oladi.Biroq, bu operatsiyalar yirik banklarning ta'sirini sezilarli darajada oshiradi.Ishonchnoma bank o'z mijozlari kapital, asosan, qimmatli qog'ozlar investitsiya boshqaradi. Shunday qilib, tijorat banklarining asosiy printsipi-eng katta foyda olish istagi. Ammo bu yo'qotish ehtimoli bilan cheklangan. Kutilgan foyda qanchalik yuqori bo'lsa, xavf qanchalik yuqori bo'ladi. Bank xavfdan qochib qutula olmaydi, uni o'zi qabul qilishi kerak. Bank xavf turini va hajmini tanlashi kerak.Misol uchun, bank ikki qaror o'rtasida tanlaydi: muayyan mijozga 100 million soʻm miqdorida muayyan kredit berish va 30% bank tomonidan taxmin qilingan ehtimollik bilan kreditni qaytarmaslik xavfini o'z zimmasiga oladi; mijozni kreditdan voz kechish va bank tomonidan 29 million soʻm miqdorida baholanadigan yo'qotilgan foyda xavfini o'z zimmasiga oladi. Shunday qilib, bank xavfi hech qachon 0 ga teng bo'lmaydi. Bank faoliyati xavfi-bu bankning haqiqiy daromadlari rejalashtirilganidan kamroq bo'lishi ehtimoli. Foyda olish uchun harbir imkoniyat zarar ko'rishi mumkin. Bank bank portfelini boshqarish jarayonida
xavfsizlik va likvidlik masalalari, ya'ni bank aktivlari va majburiyatlari bilan rentabellikni bog'lash uchun unga mumkin bo'lgan xavf miqdorini bilishi kerak.
Bankning daromadlari uning xarajatlarini qoplashi, xavflarni qoplashi va foyda keltirishi kerak. Har bir bank o'z samaradorligini oshirish maqsadida ularning sifatini yaxshilash va barqarorligini oshirish orqali daromadlarni maksimal darajada oshirishga harakat qilishi kerak.Bankning moliyaviy menejerlari muntazam ravishda baholashni amalga oshirishlari kerak:
bir necha yil mobaynida bank jami daromadlarining Real hajmi va tarkibi dinamikada

ularning turli turlario'rtasidagi munosabatlar(mavjud tasnifga asoslangan holda)
jami daromadlarning umumiy summasida va tegishli guruh da har bir turdagi daromadning ulushi
bank faoliyatining maksimal rentabelligini ta'minlash nuqtai nazaridan barqaror manbalar va yaqin

Bankning daromad darajasini baholash uchun quyidagi moliyaviy koeffitsientlar qo'llanilishi mumkin:

_K Davr uchun foiz daromadi Davrda daromad keltiruvchi aktivlarning o‘rtacha balans


_K Davr uchun foizsiz daromad Davrdagi aktivlarning o‘rtacha balansi
Bank daromadlarining daromadlilik darajasini baholovchi, dinamikada olingan koeffitsient muayyan qiziqish uyg'otadi:
_{K }Davr uchun balans daromadlari Davrda bankning jami daromadi

O'zbekiston banki jismoniy shaxslarning omonatlarini sug'urtalashning majburiy tizimiga kirish masalasini hal qilishda bank daromadlarining sifatini baholash uchun quyidagi formula bo'yicha hisoblangan bank daromadlarining strukturasidan foydalanadi:
_K Bir martali koperatsiyalardan aniq daromad
Moliyaviy natijalar (hisobot davridagi daromad+daromad solig'i)
Bundan tashqari, O'zbekiston banki operatsiyalarning ayrim turlari vaumuman bankning rentabelligini baholash uchun kredit operatsiyalaridan sof foiz marjasi va sof tarqalishi ko'rsatkichlaridan foydalanadi.
Sof foiz Marjining ko'rsatkichi hisobot davridagi aktivlarning o'rtacha qiymatiga sof foiz daromadining foiz stavkasi (yillik foizlarda) sifatida tavsiflanadi. Aniq foiz daromadi foiz daromadlari va bank foiz xarajatlari o'rtasidagi farq sifatida tavsiflanadi.
Kredit operatsiyalarining sof tarqalishi ko'rsatkichi kreditlar bo'yicha foiz daromadlarining bank tomonidan to'lanadigan davr va foizlarning o'rtacha qiymatiga va shunga o'xshash xarajatlarga nisbatan foizlarning o'rtacha foiz nisbati (yillik foizlarda) o'rtasidagi farq sifatida tavsiflanadi. foizlarni tashkil etuvchi majburiyatlarning o'rtacha qiymatiga teng va quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi:
K^D*100%^R*100%
SZ OB
Bu yerda: D - kreditlar, depozitlar, kreditlar va boshqa banklardagi hisob-kitoblar,shuningdek mijozlarga berilgan kreditlar shaklida banklardagi mablag'larni joylashtirishdan olingan foiz daromadlari; R-mijozlar va boshqa banklardan jalb qilingan mablag'lar bo'yicha to'langan va shu kabi xarajatlar;
SZ-o'rtacha xronologik formula bilan hisoblangan kreditlarning o'rtacha qiymati;
OB-o'rtacha xronologik hisoblangan foiz to'lovlarini ishlab chiqaruvchi bankning majburiyatlarining o'rtacha qiymati.

Xulosa

Bozor sharoitiga otishda bevosita bank aloqalari bilan ish yuritiladi, bundan koʻrininib turibdiki korxona faoliyatini jahon iqtisodiyoti chiqishi va bevosita va bilvosita dunyo mamlaktlar ortasida oʻz mahsulotini samarali oldi–sotdi faoliyatida bankning oʻrni katta.Qisqa qilib aytgan banklarni isloh qilnsa korxona va tashkilotlar vaqtdan yutkazmagan holda ish tutish samarasi oshadi. Hozirga kelib aksiyadorlik, tijorat va h.kbanklar barchasi yangi tizim orqali ish tutishmoqdalar, buning samarasini nafaqat korxana foaliyatidagi raxbarlar balki jismoniy shaxslarga ega boʻlgan insonlar ham koʻrishmoqdalar. Misol tariqasida aytsak, turli xildagi programmalar (click, payme, apelsin va h.k) dan foydalanib vaqtini tejashmoqdalar. Shu kunga qadar barcha pul otkazmalar, bank xizmatlari foydalanish uchun bankning oʻziga boorish kerak edi,hozirga bunga xojat ham qolmadi.
O‘ zbekiston Respublika Prezidenti Shavkat Mirziyoyev“ 2020—2025-yillarga mo‘ ljallangan O‘ zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida”gi farmonni imzoladi.
Mazkur farmonga asosan, 2020—2025-yillarga mo‘ ljallangan O‘ zbekiston bank tizimini isloh qilish strategiyasi hamda O‘ zbekiston bank tizimini isloh qilish bo‘yicha“Yo‘l xaritasi”tasdiqlandi.
Farmonga muvofiq, xalqaro moliya institutlari ko‘ magida “Ipoteka bank”,“O‘zsanoatqurilishbank”, “Asakabank”,“Aloqabank”,“Turonbank”va“Qishloqqurilishbank”dagi davlat ulushlari bosqichma-bosqich xususiylashtiriladi. Bunda birinchi bosqichda ularni institutsional o‘ zgartirish (faoliyatini transformatsiya qilish) amalga oshiriladi, ikkinchi bosqichda esa davlat aksiyalari paketi sotiladi.
Bank tizimini isloh qilish davrida aholining moliyaviy xizmatlarga bo‘ lgan talabini qondirish, investitsiya loyihalarini qo‘ llab-quvvatlash mexanizmini(“loyihalar fabrikasi”)keng joriy qilish,bank xizmatlarining hududiy qamrovini ta’ minlash maqsadida “Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki”, “Agrobank” va“Mikrokreditbank”ustav kapitallarida davlat ulushi saqlab qolinadi.
O‘ zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida davlat ulushiga ega tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish bo‘ yicha Loyiha ofisi tashkil etiladi.Loyiha ofisi tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish jarayonlariga maslahatchi sifatida xalqaro konsultantlarni jalb qiladi hamda bu ishlarga doir masalalarda xalqaro moliya institutlari va salohiyatli xorijiy investorlar bilan muzokaralar olib boradi va bitimlar tuzadi. Loyiha ofisiga moliya vazirining birinchi o‘rinbosari rahbarlik qiladi.
Strategiyani amalga oshirish quyidagi ko‘ rsatkichlarga erishishni ko‘ zda tutadi:

• 
  Bank tizimi aktivlarining jami hajmida davlat ulushi bo‘lmagan banklar aktivlari hissasini joriy 15 foizdan 2025- yilga kelib 60 foizgacha oshirish;
  
• 
  banklar majburiyatlarining umumiy hajmida xususiy sektor oldidagi majburiyatlar hissasini joriy 28 foizdan 2025-yil yakuniga 70 foizgacha oshirish;
  
• 
  2025-yilga kelib davlat ulushi mavjud kamida uchta bank kapitaliga zarur tajriba,bilim va nufuzga ega kamida uchta strategic xorijiy investorni jalb qilish;
  
• 
  Umumiy kreditlash hajmidano bank kredit tashkilotlari ulushini joriy 0,35 foizdan 2025-yilga kelib 4 foizga chaoshirish.
  

Shuningdek, O‘ zbekiston Markaziy banki va Moliya vazirligi 2024-yildan kechiktirmay Xalqaro valyuta jamg‘armasi va Jahon banki dasturi (FSAP)asosida moliyaviy sector holatini baholashni o‘tkazishi kerak bo‘ladi.
Zamonaviy jamiyat va iqtisodiyotni banklarsiz tasavvur qilish mumkin emas. Ular hayotimizda o'z o'rnini mustahkam egalladilar. Banklar iqtisoddagi resurslarni qayta taqsimlab,o'zhisoblarida(depozitlarida)bepul pul mablag'larini to'playdilar va ularni vaqtinchalik foydalanish (kreditlar) bilan ta'minlaydilar. Bank tizimi har qanday turdagi iqtisodiyotning Markaziy tizimi hisoblanadi. Umuman iqtisodiyotning samaradorligi va mamlakatda iqtisodiy o'sish bank tizimining muvaffaqiyatli ishlashiga bog'liqdir.