Mavzu: Banklar va Oʻzbekistonning bank tizimi

Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarning roli

Har qanday bank erkin pulga ega bo'lgan firmalar va uy xo'jaliklari va ularga kerak bo'lgan firmalar va uy xo'jaliklari o'rtasida moliyaviy vositachilik vazifasini bajaradi.
Boshqa so'zlar bilan aytganda, bank — kreditorlar va qarz oluvchilar o'rtasida moliyaviy vositachi. Pul egalari (kreditorlar) ularga depozitni ochadigan bankka qarz berishadi va olingan pulni qarz oluvchilarga qarz beradi. Banklarning ushbu vositachilik operatsiyalari turli shakllarda amalga oshiriladi va bozor iqtisodiyotida katta rol o'ynaydi. Bu nima?
Bu savolga javob berish uchun, bir tomondan, firmalar va uy xo'jaliklari vaqtincha bo'sh pullarning katta miqdorini shakllantiradilar va to'playdilar. Firmalar to'plangan amortizatsiya to'lovlari, zaxira jamg'armalari, ishni kengaytirish uchun mo'ljallangan foydaning bir qismi, ya'ni yangi investitsiyalarni moliyalashtirish uchun; firmalar joriy operatsiyalarni ta'minlash uchun katta yokikichik pul mablag'larini talab qiladi (ish haqi va dividendlarni muntazam to'lash, xom ashyo, elektr energiyasi va boshqalarni to'lash). Uy xo'jaliklarida bu, birinchi navbatda, daromadning bir qismini tejash, shuningdek, uzoq muddatli iste'mol tovarlarini (avtomobillar,mebellar) sotib olish va yakka tartibdagi uy-joylarni sotib olish uchun pul yig'ishdir.
Boshqa tomondan, pulga muhtoj bo'lgan firmalar va uy xo'jaliklari uzoq vaqt davomida, ba'zan yangi binolarga sarmoya kiritishga, eng yangi uskunalar sotib olishga va hokazolarga ega bo'lishdan oldin,ularni uzoq vaqt davomida to'plashga majbur bo'lar edi. Bank vositachiligi siz birxil kredit orni toppish oson emas.
Shunday qilib, kreditorlar va qarzdorlar o'rtasida vositachilar sifatida faoliyat yuritadigan banklar bo'sh pullarni daromad keltiradigan ishchi kapitalga aylantiradi; ular iqtisodiyotni rivojlantirishga yo'naltirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish manbalarini ochadilar; banklar mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotishni jadallashtirishga yordam beradi.
Banklarning faoliyati tufayli pul egalari depozitlarni ochib,qo'shimcha daromad olishadi; bank kreditidan foydalangan holda firmalar o'z zavodlarida
innovatsion jarayonni tezlashtiradilar va raqobatdagi pozitsiyalarini kuchaytiradilar va iste'molchilar o'z ehtiyojlarini tezroq qondirish imkoniyatiga ega bo'ladilar.
Banklar egalari va ularning rahbarlari bo'lgan bankirlar altruistlar rolinida'vo qilmaydi. Bank, odatda, aktsiyadorlik kompaniyasiga tegishli bo'lgan xususiy tijorat korxonasi; u foyda keltirishi va shuning uchun uning aktsiyadorlariga dividendlar berishi kerak. Shuning uchun, barcha xususiy banklar odatda tijorat banklari deb ataladi, Markaziy bankdan farqli o'laroq, biz keyinchalik faoliyat yuritamiz.
Tijorat banklarining bozor iqtisodiyotidagi o'rnini ko'rib chiqish ularning barcha operatsiyalari ikki guruhga bo'linishini ko'rsatadi: aholi tomonidan mavjud bo'lgan pullarni safarbar qilishga qaratilgan operatsiyalar; ushbu operatsiyalar passiv deb ataladi, bu mablag'larni safarbar qilingan pullarni firmalarga va uy xo'jaliklariga kredit berish orqali ishlashga qaratilgan operatsiyalar; ushbu operatsiyalar faol deb ataladi.
Banklar iqtisodiyotda asosiy moliyaviy vositachilar hisoblanadi. Shunga ko'ra, iqtisodiy tizimning barcha aloqalari va o'zaro bog'liqliklari bilan izchil va samarali rivojlanishi ularning faoliyati qanchalik barqaror va samarali tashkil etilganiga bog'liq.
Hozirgi bosqichda bank sektorining faoliyatini tashkil etish quyidagi xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin (1-chizma):
Bank tizimi-tijorat banklari faoliyatini tartibga soluvchi mamlakatning milliy banklari muhim rol o'ynaydigan ko'plab banklar tomonidan taqdim etilgan kredit tizimining tarkibiy qismi.
Zamonaviy iqtisodiyotda bank tizimini qurishning quyidagi turlari farqlanadi:



Yagona darajali tizimda Markaziy bank banklarning barcha funktsiyalarini bajaradi, bu esa yagona kredit-hisob-kitob va valyuta markazi bo'lib xizmat qiladi.Bunday tashkilot bank tizimi ma'muriy tizimga xosdir. Bozor iqtisodiyotiga egabo'lgan mamlakatlarda Markaziy va tijorat banklarining vazifalarini qat'iy ajratish bilan tavsiflangan ikki bosqichli bank tizimi mavjud.
Ikki darajali tizim uch elementdan iborat:


Kredit tashkiloti-chiqarib olish uchun yuridik shaxs litsenziya asosida o'z faoliyatining asosiy maqsadi sifatida foyda olishiga O’ zbekiston banki bank operatsiyalarini amalga oshirish huquqiga ega.
Bank tizimining faoliyatining asosiy tamoyillari:










Kapitalga ko'ra, O’ zbekiston hududida faoliyat yuritadigan barcha banklar xususiy mulkka asoslangan banklarga bo'linishi mumkin, ya'ni banklar egalari davlat korxonalari va tashkilotlari va xususiy shaxslardir; davlat ishtirokidagi banklar va xorijiy capital ishtirokidagi banklar.
Bank qonunchiligi ikki turdagi kredit tashkilotini ajratadi: