Mavzu: avtotransport korxonalari iqtisodiyotida transport maxsuloti

__ ^Дк *ав *^ТН * ^Vt *Р*У* Acn * qH
^Ql l + V *B*t
юк t о - т
Bu formula bilan avtomobillarning yil mobaynida tashigan yuk xajmi aniqlanadi.
Masalan, quyidagi malumotlarga ko‘ra avtomobil korxonasini tashigan yuk xajmi va transport maxsulotini (yukoborot) aniqlang.

Ko‘rsatkichlari	Shartli belgi	KamAZ-5320
Avtomobillar soni	Asp	10
Yuk ko‘tarish qobiliyati, t	qn	8
Avtomobil parkidan foydalanish koeffitsienti,	a	0,70
Yo‘ldan foydalanish koeffitsienti	в	0,60
Yuk ko‘tarish qobiliyatidan foydalanish koeffitsienti	Y	0,90
Avtomobilni ishda bo‘lish vaqti, s	Tn	10,0
O‘rtacha yurish tezligi, km/s (harakat tezligi)	Vt	30,0
Yuklarni ortish va tushirishda turish vaqti, s	^to-t	0,80
O‘rtacha tashish masofasi, km	lyuk	35,0

Tashilgan yuk xajmini aniqlaymiz
A) KamAZ - 5320 avtomobilida






Qi =

365* 0,7 * 10* 30* 0,6 * 0,9 *10* 8

35 + 30* 0,6 * 0,8

=66941

t.

yukaylanma ^P = ^Q * Ю = ⁶⁶⁹⁴¹*³⁵=^2342935 tkm.

B) KamAZ - 5511 avtomobilida






Qi =

365* 0,72*10* 28* 0,5 *1*10* 20

30 + 28* 0,5 * 0,2

=16188Ц8

t.

yukaylanma ^P = Q * Ю =^161884,8 *³⁰=^4856544tkm.
Park bo‘yicha tashilgan yuk xajmi va yukaylanmasi
QyM = Q1 + Q2 = 66941+16188Ц8 = 2888258 _t.
P =P +P = 2342935+ 4856544= 7199479
Avtomobil transportida, jumxuriyat, davlat va tarmoqlar miqyosida yillik yuk tashish xajmini va trasnport maxsulotini rejalashtirishda normativ usuli ko‘proq qo‘llaniladi. Bu usul, har xil tormoqlarda ishlab chiqarilgan maxsulotlarning har bir mln. so‘miga to‘g‘ri keladigan yuk tashish xajmiga qarab aniqlanadi.
2.1. Berilgan rejadagi yukni tashish uchun kerak bo‘ladigan avtomobillar sonini aniqlash.
Berilgan rejadagi yukni tashish uchun kerak bo‘ladigan avtomobillar soni, uni yuk ko‘tarish qobiliyatiga, ishlash sharoitiga, pritsep yoki pritsepsiz ishlashiga va berilgan texnik ko‘rsatkichlariga bog‘liq.
Yuk tashiydigan avtomobilni bir soatlik yuk tashish xajmi va bajarilgan (yukaylanma) ishi quyidagi formulalar orqali aniqlanadi.
_w __^Дк *^ав *^Vt *^B*y*qH
^Q L^{+ v}t * ^B *^t о-т , t/soat

l +v *B*t ¹юк ^{+ v}t ^{B L} о-т
_w '<* *^ав * ^Vt *^B*y*qH * L
, tkm/soat
1 • W = W * l yoki ^{Wp Wq юк}
bu yerda: ^WQ - yuk tashiydigan avtomobilning t/ soat da o‘lchanuvchi bir
soatlik ish unimi;
^WP - yuk tashiydigan avtomobilning tkm/soat da o‘lchanuvchi bir soatlik ish unimi.
Soatbay usulida ishlayotgan avtomobilni bir yillik ishi
^Wc = ^TH *®B * ^Дк
Avtomobilni bajargan ishi avtononna-soatda xisoblanayotgan bo‘lsa
^Wa-c = ^TH *^B * ^Дк * qH
Bitta avtobusda yil mobaynida tashilgan passajirlar soni va yo‘lovchi aylanmasi
_W _^ДК *^TH *^V3 *P*7* qa
^W _l
^lH , pass.




^WP

= ^ДК *®B * ^TH *^V3 *⁰*7* qa

, pass.km.


Bitta taksi avtomobilining bir yillik ish xajmi
^WP = ^ДК *^B * ^TH *^V3 *⁰ , pl.k_m.
Avtomobillar soni, berilgan yuk xajmini bitta avtomobilni yillik yuk tashish yoki bajargan ishiga bo‘lgan nisbati bilan aniqlanadi.
А = ^ А =A-
^Wq yoki ^wp
Avtomobil korxonalarida, kerak bo‘ladigan avtomobillar sonini rejalashtirishda, berilgan ishni bajarish uchun kerak bo‘ladigan avtomobillar va o‘rtacha avtomobillar soni kabi ko‘rsatkichlar aniqlanadi.
A = (^Ай.б - ^Ай.ч ) * Дк + ^АДп + ^АДв ^/ Дк
Bu yerda Ay.b - yil boshidagi avtomobillar soni,
Ay. ch - yil davomida ishdan chiqarilgan avtomobillar soni
D_k - yildagi kelendar kunlar
ADp - yangi qo‘shilayotgan avtomobillarni korxonada bo‘lgan kunlar soni.
ADv - ishdan chiqarilgan avtomobillarni korxonada bo‘lgan kunlar
soni.

2. 
   AMALIY MASHG‘ULOT
   

MAVZU: AVTOTRANSPORT KORXONALARINING ASOSIY
FONDLARI

1. 
   Ishdan maqsad: Avtotransport korxonalarining asosiy fondlardan samaraliy foydalanish ko‘rsatkichlarini aniqlash va tahlil qilish.
   
2. 
   Umumiy ma'lumotlar: Asosiy fond - deb, ishlab chiqarishda bir necha yil ishtirok etuchi, sekin asta yemirilib boruvchi va yemirilgan qismini tayyor maxsulotga o‘tkazib boradigan mehnat qurollariga aytiladi.
   

Asosiy fondlar ikki turga bo‘linadi:
asosiy ishlab chiqarish fondlari
noishlab chiqarish fondlari
Asosiy ishlab chiqarish fondlari maxsulot yaratishda aynan yoki faol ishtirok etadi. Avtomobil transportida bularga; transport vositalari, ishlab chiqarish va mamuriy binolar, inshootlar, ishlab chiqarish jixozlari, uzatish qurilmalari, sozlash va o‘lchov asboblari va boshqa mehnat qurollari kiradi.
Noishlab chiqarish fondlariga, korxona ishchilarini moddiy va manaviy talabini qondirish va ishlash sharoitini yaxshilash uchun xizmat qiladigan vositalarga aytiladi.
Avtomobil korxonalarida asosiy ishlab chiqarish fondlaridan samarali foydalanish uchun quyidagi vazifalarni bajarishga to‘g‘ri keladi:
Asosiy ishlab chiqarish fondlarini xisob-kitob qilish, ularni turkumini va strukturasini, yillik o‘rtacha qiymatini aniqlash, amartizatsiya jamg‘armalarini, asosiy ishlab chiqarish fondlarini texnik xolatini va fondlar bilan taminlanganligini, samarali foydalanish ko‘rsatkichlarini aniqlash.
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan samarali foydalanish va ularni qiymatini aniqlovchi ko‘rsatkichlari.
Asosiy ishlab chiqarish fondlarining yillik o‘rtacha qiymati quyidagi formula bilan aniqlanadi.
AFy.q=(0.5*AFng+AF2 +AF3 + +AF12 +0.5*AFkg) / 12 yoki
AFy.q=(0.5*AFnk+AF2nk +AF3nk + AF4nk +0.5*AFkg) / 4
Masala: avtomobil korxonasining asosiy ishlab chiqarish fondlarining yillik o‘rtacha qiymatini aniqlang. Agarda yil boshidagi qiymati 5030 m.so‘mga teng bo‘lsa, 12.03da 8,7 m.so‘m, 18,05 da - 15,4 m.so‘m, 5.09 - 82,4 m.so‘m va 10.12 da 36,8 m.so‘mga teng asosiy fondlar kelib qo‘shilgan bo‘lsa;
Ishlab chiqarilgan asosiy fondlar: 12.03 da - 5,6 m.so‘m, 18.05 da - 4,2 m.so‘m 5.09 da 16,8 m.so‘m, 20.11 da - 59,6 m.so‘m va 10.12 da - 8,7 m.so‘m bo‘lsa.
yeChIM. 1. Xar oyning boshidagi asosiy fondlarni qiymatini aniqlaymiz.

1. 
   AF4 = 5030 + 8,7 - 5,6 = 5033,1 m.so‘m
   
2. 
   AF6 = 5033,1 + 15,4 - 4,2 = 5044,3 m. so‘m
   

V) AF10 = 5044,3 + 84,4 - 16,8 = 5111,9 m. so‘m
G) AF12 = 5111,9 - 59,6 = 5052,3 m. so‘m
D) AFkg = 5052,3 + 36,8 - 8,7 = 5078,4 m. so‘m
Asosiy ishlab chiqarish fondlarining yillik o‘rtacha qiymatini aniqlaymiz
AFyq =(0,5*5030+5033,1+5044,3+5111,9+5052,3+0,5*5078,4) / 4 =5059,2
m.sum
Asosiy fondlar avvalgi (balans), tiklangan va qoldiq qiymatlari bilan xisob- kitob qilinadi.
Asosiy fondlarni avvalgi qiymati deb, ishlab chiqarish vositalarining ishga tushirishgacha bo‘lgan hamma xarajatlarini yig‘indisiga yani asosiy fondlarni sotib olish (Spriobr), transport xarajatlari (Str), o‘rnatish (Sm) va boshqa xar xil xarajatlaridan (Sproch) iborat.
^Sp ^{= S}priobr ^{+ S}tr ^{+ S}m ^{+ S}proch
Asosiy fondlarni tiklangan qiymati deb, davlat qaroriga asosan, malum muddatdan keyin o‘tkaziladigan qayta baxolash, ya'ni fan va texnika yangiliklarini, yangi xomash'yo va jamiyat mexnat sarflarini etiborga olishdan, kelib chiqqan asosiy fondlarni qiymatiga aytiladi.
Asosiy fondlarni qoldiq qiymati deb, avvalgi qiymatidan, eskirgan qiymatini yoki asosiy fondlarni yemirilgan qismini tayyor maxsulotga o‘tkazgan summasini ayirmasiga aytiladi.
Sost = Sp - S izn
Asosiy ishlab chiqarish fondlarining amartizatsiya ajratmalari
Asosiy fondlarni yemirilgan kismini tiklash uchun kerak bo‘ladigan pul jamgarmalariga amortizatsiya ajratmasi deyiladi.
Amortizatsiya jamgarmalari ikki turga: to‘la va qisman ( kapremont) tiklashga bo‘linadi. Amortizatsiya jamgarmalari, davlat tomonidan belgilangan me'yorlar orkali aniklanadi. Amortizatsiya me'yorlari,asosiy fondlarining xamma turlariga aloxida to‘la va qisman tiklash uchun belgilangan.
Transport vositalari uchun amortizatsiya me'yorlari:

1. 
   to‘la tiklash uchun ishlash muddatiga qarab
   

Nv= (Sp - Si)*100 / Sp *T_d

2. 
   yurgan masofasiga karab
   

Nv= (Sp - Si)*100*1000 / Sp *Ln

3. 
   kisman tikiash uchun
   

Nkr= Zkr *100*1000 / Sp *Ln
bu yerda Sp - asosiy fondlarini avvalgi ( balans ) kiymati, so‘m;
Tsi - transport vositasining ishiash muddati, yii;
Ln - transport vositasining ishdan chikarilguncha bosib o‘tishi lozim bo‘lgan masofa; km;
Si- transport vositasining avvaigi qiymati.
Zkr - transport vositasining ishdan chiqarishgacha , ta'miriash uchun sarf qilingan xarajatlari, so‘m.
Amartizatsiya jamg‘armalari quyidagi formuiaiar orqaii aniqianadi.
A) to‘la tiklash uchun
Av = Si* Nv * Ln / 100*1000
B) qisman tikiash uchun
Akr = Si* Nkr * Ln / 100*1000
Masaia: GAZ - 63 A avtomobiiining amartizatsiya me'yorini va jamg‘armalarini aniqlang, agar uning avvalgi qiymati 2770 so‘m, ta'mirlash uchun sarf qilingan xarajat 1665 so‘m, amartizatsiya yurish masofasi 300 m.km va bosib o‘tgan masofasi 150 m.km bo‘lsa .
Avtomobil transportida Sl transport vositasining avvalgi qiymatini 10% ga teng deb qabul qilingan.
To‘la tiklash uchun amartizatsiya meyori.
Nv=(Sp-Si)*100*1000/Sp*Ln=(2770-277)*100*1000/2770*300000= =2593/8310 =0.3
Avtomobil transportida Sl transport vositasining avvalgi qiymatini 10% ga teng deb qabul kilingan.
Nkr= Zkr *100*1000 / Sp *Ln = 1665*100*1000 / 2770*300000 =0.2 Av=Sl* Nv * Ln / 100*1000 2770*0.3*150000 / 100*1000 =1246.5 sum Akr=Sl* Nkr * Ln / 100*1000= 2770*0.2*150000 / 100*1000 =831 sum
2.3 Asosiy ishlab chiqarish fondlarining texnik xolatini belgilovchi ko‘rsatkichlar.
Asosiy ishlab chiqarish fondlarining texnik xolatini belgilovchi ko‘rsatkichlariga: eskirish, ishga yaroqli, yangilanish va ishdan chiqish koeffitsientlari kiradi.
Eskirish koeffitsienti Kizn asosiy fondlarni qancha qiymati tayyor mahsulotga o‘tganligini, shu bilan korxonadagi bor asosiy fondlarni eskirish darajasini ko‘rsatadi.
Kizn =S izn / Skg
Bu yerda; S_izn - asosiy fondlarni yemirilgan qismi, (to‘liq amartizatsiya jamg‘armasi) so‘m,
Skg - asosiy fondlarni yil oxiridagi avvalgi qiymati, so‘m

2. 
   Ishga yaroqlilik koeffitsienti
   

Kg = (Sp - Sizn) / Sp

2. 
   Asosiy fondlarni yangilanish koeffitsienti
   

^Kobn =^Svbib ^{/ S}kg

2. 
   Asosiy fondlarni ishdan chiqqanlik koeffitsienti
   

^Kvbib ^Svbib ^{/ S}kg
Masala: avtomobil korxonasining asosiy ishlab chiqarish fondlarini texnik xolatini belgilovchi koeffitsientlarini aniqlang. Agarda asosiy fondlarni yil boshidagi qiymati 3120 mln.so‘m va yil oxiridagisi - 3340 mln.so‘mga teng bo‘lsa. Eskirgan qiymati - 925.5 mln.so‘m., yangi qo‘shilgan asosiy fondlar 818.5 mln.so‘m., ishdan chiqarilgan summasi -528.2 mln.so‘m.

1. 
   Kizn =Sizn / Skg= 925.5 / 3340 = 0.27
   
2. 
   Kg = (Sp - Sizn) / Sp = (3120 - 925,5) / 3120 = 0,70
   
3. 
   Kobn =Sv_bIb / Skg = 818,5 / 3340 = 0,24
   
4. 
   Кыь= Sv_bIb / Skg = 528,2 / 3120 = 0,17
   

2.4. Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan samarali foydalanish ko‘rsatkichlari.
Avtomobil korxonasiga biriktirib qo‘yilgan asosiy ishlab chiqarish fondlaridan qanday foydalanilayotganligini va taminlanganligini belgilovchi ko‘rsatkichlarga fond samaradorligi (Fot), fond sig‘imi (Fyem), fondlar bilan taminlanganligi (Fvoor) va rentabellik ( R ) kabi ko‘rsatkichlar kiradi.
Fot = Dum / S so‘m / so‘m; Fot = R / S tkm / so‘m
Fyem = S / Dum so‘m / so‘m; Fyem = S / R so‘m / tkm
Fvoor = S / Nr
R = PB *100 / S
Bu yerda Dum - umumiy daromad, R - transport maxsuloti, S - asosiy ishlab chiqarish fondlari, Nr - korxonadagi xamma xodimlar soni, PB - balans (umumiy ) foyda qiymati.

3. 
   AMALIY MASHG‘ULOT
   

MAVZU: AVTOTRANSPORT KORXONALARINING AYLANMA
MABLAG‘LARI

1. 
   Ishdan maqsad: Avtotransport korxonaiarining aylanma mablag‘lardan samaraii foydaianish va uiarni meyoriashtirish jarayoni biian tanishish.
   
2. 
   Umumiy ma'iumotiar: Aylanma fondlar deb, ishiab chiqarishda bir marotaba ishtirok etuvchi va butunlay o‘z xolatini yo‘qotadigan qiymatini esa tayyor mahsulotga o‘tkazadigan mehnat vositalariga aytiladi.
   

Aylanma fondlar ikki turga bo‘linadi:

1. 
   Ishiab chiqarish ayianma fondiari
   
2. 
   Muomila fndlariga bo‘linadi.
   

Bu fondlarning pul formasidagi ko‘rinishiga aylanma mablag‘lar deyiladi.
2.1. Aylanma mablag‘lardan samarali foydalanish va uiarni meyoriashtirish.
Korxonaga biriktirib qo‘yilgan aylanma mablag‘lardan samarali foydalanish uiarning tarkibiga , strukturasiga va meyorlariga bog‘liqdir. Shuning uchun har doim omborlarida bo‘lgan aylanma fondlarni ishlatilishini, zapaslarini va o‘rtacha oylik, kvartai va yiiiik qiymatiarini xisob-kitob qiiib borishiari iozim.

1. 
   Aylanma fondlarini o‘rtacha oyiik qiymati -Fa.n.
   

o.sr.m.

= (F

o.nm

+ Fo.km ) / 2


O‘rtacha kvartal qiymati “Fa.k”
Fo.kv = (0,5Fo.1kv +Fo.2kv+Fo.3kv+ 0,5Fo.4kv )/ 3

3. 
   Yillik o‘rtacha qiymati “Fa.y”
   

Fo.god=(0,5*Fo.1+ Fo.2 + + Fo.12 + 0,5*Fo.12k )/ 12
Bu yerda Fo.nm - ayianma fondiarni oy boshidagi qiymati.
Fo.km - ayianma fondiarni oy oxiridagi qiymati
Fo.1+Fo.2 + Fo.12k - ayianma fondiarni har oy boshidagi qoidiq
qiymatiari.
Korxonaiarni bir meyorda uziuksiz ishiashini taminiash uchun xamma ayianma fondlarni turlaridan, malum bir miqdorda meyorlari bo‘lishi (Na) shart. Moddiy resursiarini meyoriari deb, ishiab chiqarishda ishtirok etuvchi ayianma fondlarining xamma turlaridan kerakli bo‘lgan eng kam zaxiralarini (zapas) pul formasidagi ko‘rinishiga aytiladi. Uning asosi qilib, ishlab chiqarish xarajatlari va zaxira meyorlari (kun, %, va so‘m) hisoblanadi.
Aylanma fondlarni xar bir turidan zaxira miqdori (Na.i) quyidagi formula orqali aniqlanadi.
Na.i = Cob.j *Tob.i / Dk yoki Na.i = akun * Tob.i
Bu yerda Cob.j -aylanma fondlarining i-turidan, rejalashtirish yilidagi xarajat miqdori, so‘m:
Tob.i - aylanma fondlarni i -turidan zaxira meyori:
Dk - rejalashtirish davri (kunlar)
akun - aylanma fondlarning bir kunlik xarajati, so‘m
Masala: avtomobil korxonasin yoqilg‘i zaxira meyori aniqlansin, agarda KaMAZ- avtomobiliga xar 100 km uchun 44 l yoqilg‘i sarf qilsa, bir kunlik yurish masofasi 220 km, yoqilg‘i bakining sig‘imi 250 l, korxona 5 kunlik yoqilg‘i zaxirasini saqlash xajmiga ega bo‘lsa, yoqilg‘i xar 2 kunda kelsa, yillik yoqilg‘i xarajati 1000 l, bir litr yoqilg‘i baxosi 1485 so‘m bo‘lsa.
yechim.
Avtomobil bakidagi yoqilg‘i zaxira meyori
Na.t = 100*J / n* Jye = 100*250 / 44*220 =2,6 kun

2. 
   Avtomobil korxonasining yoqilg‘i saqlaydigan xajmlaridagi zaxira meyori.
   

Na.t = (5+2) / 2 = 3,5 kun
Umumiy yoqilg‘i zaxira meyori
Na.t.um = 2,6+3,5 = 6,1 kun
Yillik yoqilg‘i xarajati
Syoq = S * Qye = 1485* 1000 = 1485000 so‘m
Avtomobil korxonasining yoqilg‘i resursining meyori
Nyoq = (1485000 * 6,1) / 360 = 25163 so‘m
Avtomobil korxonasidagi aylanma mablag‘lardan samarali foydalanish ko‘rsatkichlariga: aylanma mablag‘larni aylanish soni (nob) va bir aylanish muddati ( d ) ko‘rsatkichlari orqali belgilanadi.
ⁿob ^{= (D}um ^{- O}dor^{) / F}a.y.

Bu yerda:	Dum - korxonani umumiy daromadi, sum Odor - yo‘l uchun ajratma, so‘m Fa.y.-aylanma fondlarni yillik o‘rtacha qiymati, so‘m
Masala:	Agarda avtomobil korxonasini umumiy daromadi 7482,0

mln.so‘m va aylanma fondlarni yillik o‘rtacha qiymati 326,5 mln.so‘m bo‘lsa, aylanma fondlarni aylanish soni va bir aylanish muddati aniqlansin.
yechim:
nob = (Dum - Odor) / Fa.y. =(7482000000 - 0,02*7482000000) / 326500000 = 22,5
d = Dk / nob = 360 / 22,5 = 15,5 kun

4.