Mavzu: Atomlarni harakatlovchi roentgen spektrlar

Masalan, Mg atom yadrosining massasi soni 24, tartib raqami 12, demak unda

N = A – Z = 24 – 12 = 12 ta neytron bor.

Yengil elementlarda massalar soni elementning tartib raqamidan taxminan ikki baravar katta, ya‘ni neytronlar soni protonlar soniga deyarli teng. Tartib raqamining ortib borishi bilan neytronlar soni bilan protonlar soni orasidagi farq ham ortib boradi.

Bir xil zaryadli, lekin massalari turlicha bo’lgan atom yadrolarining (ya‘ni izotoplarning) protonlar soni teng bo’ladi. Ular bir – biridan neytronlar soni jihatidan farqlanadi. Masalan, massa soni 35 ga (17Cl35) teng bo’lgan xlor izotopining yadrosida 18 ta neytron massalar soni 37 ga (17Cl37) teng bo’lgan izotopi yadrosida esa 20 ta neytron bor.

1913 yilda Ingliz fizigi Moseley katod naychasida turli xil metallar tomonidan chiqarilgan rentgen nurlarining to'lqin uzunligini o'lchadi va elementning seriya raqamiga rentgen to'lqin uzunligining teskari kvadratini qo'ydi. Ushbu grafik (1-rasm) seriya raqami elementning ba'zi muhim xususiyatlarini aks ettirishini ko'rsatadi. Mosli bu xususiyat atom yadrosining zaryadi ekanligini va bir elementdan ikkinchisiga ketma-ketlik paytida u birdan ko'payishini taklif qildi. U seriya raqamini atom raqami deb atadi – Z. 

1913 yilda Ingliz fizigi Moseley katod naychasida turli xil metallar tomonidan chiqarilgan rentgen nurlarining to'lqin uzunligini o'lchadi va elementning seriya raqamiga rentgen to'lqin uzunligining teskari kvadratini qo'ydi. Ushbu grafik (1-rasm) seriya raqami elementning ba'zi muhim xususiyatlarini aks ettirishini ko'rsatadi. Mosli bu xususiyat atom yadrosining zaryadi ekanligini va bir elementdan ikkinchisiga ketma-ketlik paytida u birdan ko'payishini taklif qildi. U seriya raqamini atom raqami deb atadi – Z. 

Mosley qonuni:

 Turli elementlarning atomlari tomonidan chiqariladigan rentgen nurlarining to'lqin uzunligining o'zaro kvadratining ildizi elementning seriya raqamiga lineer bog'liqdir.

 Bu kimyoviy element atomining xarakterli rentgen nurlanishining spektral chiziqlari chastotasini uning seriya raqami bilan bog'laydigan qonun, bu erda  to'lqin uzunligi lekin Doimiy qiymat Z- elementning seriya raqami (yadro zaryadi). 

Keyinchalik ma'lum bo'ldiki, tartib raqami yadrodagi protonlar soniga teng. Shunday qilib, tartibli (atom) raqam yadro zaryadiga teng va u tarkibidagi protonlar (ijobiy zarralar) mavjudligini ham aniqlaydi. Va atomlar neytral bo'lganligi sababli, atomdagi elektronlar soni protonlar soniga teng bo'lishi kerak. Ammo atomlarning massasi protonlarning umumiy massasidan kattaroq edi. Ortiqcha massani tushuntirish uchun neytronlar mavjudligi taklif qilindi. Ushbu zarralar proton bilan bir xil massaga ega bo'lishi kerak, ammo nol zaryad (1,675. 10 - 27 kg). Neytronni Ruterfordning xodimi Chadvig 1932 yilda kashf etgan. Oxir oqibat atom yadrodan va elektronlardan, yadro esa protonlar va neytronlardan iboratligi aniqlandi. Ularning miqdori deyiladi nuklon raqam yoki katta - A.

 A= Z+ N,