Mavzu: antropologik davrlashtirsh va xronologiya

MAVZU: ANTROPOLOGIK DAVRLASHTIRSH VA XRONOLOGIYA.

MUNDARIJA

Kirish……………………………………………………….	3-5
I BOB Antropologik davrlashtirish va xronologiyasi………………………………………………..	6-15
I.I Anatomiyaning qisqacha tarixi…………………………	6-12
I.2 Anatomiyaning o'rganish usullari……………………..	13-15
II.BOB Odamning evolyutsion rivojlanishdagi bosqichlar……………………………………………………	16-33
II.1 Eng qadimgi odamlar - arxantroplar………………..	16-27
II.2 Dastlabki hozirgi zamon odamlari – neontroplar………	28-33
Xulosa……………………………………………………….	34-35
Foydalanilgan adabiyotlar

KIRISH.

Odam anatomiyasi - anatomiya yunoncha anatomeo-kesaman so'zidan olingan bo'lib, odam organizmining shaklini, tuzilishini, uning rivojlanish jarayonini o'rganadigan fandir. Bu fan har bir azoni jinsiy tafovutlar jihatdan, shuningdek atrof muhitining azolar tuzilishi hamda vazifasiga bo'lgan ta'sirini o'rganadi. Anatomiya fani uchun ma'lumotlar uning turli qismlaridan olinadi. Odam organizmi tuzilishining murakkabligi, mehnatga layoqatlanishligi va hayvonlar organizmi tuzalishidan ajralib turadi. Ana shu tuzilish, rivojlanish qonuniyatlarini, uning evolyusion taraqqiyot qonunlari felogeneziga (Phulon - avlod, gtntsis - taraqqiyot) taqqoslagan holda, hamda odam holatiga o'tish prosessi - antropogenezi (antropos - odam) bilan o'rganadi. Bu bilan taqqoslama Anotomiya shug'ullanadi. Anatomiya fani topografik, patalogik Anotomiya, yoshga doir anatomiya, antropologiya, embriologiya, gistologiya, sitologiya fanlari bilan uzviy bog'liq holda rivojlanadi va medisina fanlarining fundamental asosi hisoblanadi.

Odam anatomiyasini o'rganishini osonlashtirish maqsadida malum bir qismlarga bo'linadi. Masalan: organizmning paydo bo'lishini, tug'ilguncha ona qornida o'sib, rivojlanib borishini embriologiya fani o'rgansa, tug'ilgandan keyingi hayotning oxirigacha bo'lgan jarayonni «yoshga oid» anatomiya o'rganadi. Odam organizmi, organlarning tuzilishi ularning tuzilishiga bog'liq holda shakllanib boradi. Buni o'rganish funksional anatomiya fani sohasining vazifasidir. Organlarning ichki tuzilishini, ularni tashkil qilgan hujayralar, to'qimalarni o'rganish bilan gistalogiya fani, suyaklarni o'rganadigan qism-osteologiya, muskullar miologiya, hazm qilish sistemasi-antiologiya, sezish organlar - esteziologiya va nerv sistemasini - nevrologiya fani o'rganadi.

Topografik anatomiya esa organlarning tuzilishini, shaklidan tashqari ularning o'zaro munosabatlarini, chegarasini o'rganadi. Shunday qilib, anatomiya fani odam organizmining tuzilishi va funksiyalarini ularning evolyusion rivojlanish yo'nalishiga bog'lab, atrof - muhit ta'sirida shakllanish qonuniyatlarini aniqlaydi. Ularning boshqa, ishlash sharoitiga va vazifalariga qarab rivojlanishi dialektik qonuniyatlarga asoslangan holda o'rganadi.

Odam anatomiyasi asosan murda ustida o'rganiladi. Lekin ayni vaqtda medisina xodimlarining tirik odam bilan munosabatda bo'lishini ham etiborga olish lozim. Shuning uchun odam organizmi va organlari tuzilishi topografiyasini murdada o'rganishda turli usullar qo'llaniladi. Bu usullar quyidagilar:

1. Antropometriya usuli - bunda gavdaning uzunligi, kengligi va og'irligi o'lchanib olingan malumotlarni organizmning ayrim bo'laklariga taqqoslanadi.

2. Kesib ochish bilan-preparatlar yasash usuli-bundan skalpel va pinset bilan murdani, organlarini kesish orqali preparatlar tayerlanadi.

3. Arralash usuli - bu usulni birinchi marta K.I. Pirogov qo'llagan. Avval murdani qattiq muzlatib, so'ngra o'rganishi kerak bo'lgan organizm bo'lagi qavatma-qavat qilib arralanadi. Bu usulda organlar topografiyasini aniqroq o'rganish mumkin.

4. Inyeksiya (injektio - lotincha quyaman) usuli-ichi kovak organlarga turli xil kimyoviy moddalar yuborib turib o'rganiladi.

5. Yoritish, ravshanlashtirish usuli - buning uchun organni birorta kislota yoki ishqor suyuqligiga solib kuzatiladi. Vaqt o'tishi bilan har xil to'qimalar nurlarining turlicha sinishi natijasida bir-biridan ajralib ko'rinadi.

6. Korroziya yoki yemirilish usuli-ichi bo'sh organlar ichini tez qotadigan modda bilan to'lg'azib so'ngra uni turli kislota yoki ishqor suyuqligiga solinsa organlarning to'qimalari yemiriladi, bo'shlig'iga yuborilib modda uning shaklini saqlab qoladi.

7. Rentgen nuri yordamida-o'rganish usuli K. Rentgen nuri kashf etilgandan buyon qo'llaniladi. Bu usul tirik organizmlar tuzilishini o'rganishda yordam beradi. Rentgen nuri yordamida suyaklar tuzilishini, ayniqsa, uning taraqqiy etishini kuzatish mumkin.

8. Paypaslab (palpation)- ko'rib o'rganishi- masalan yelka arteriyasidan yurak urishini bilish mumkin.

9. Perkussiya (percussio)- barmoq yoki bolg'acha bilan urib aniqlash usuli. Bu ikki usul kasalxonalarda keng qo'llanib organ chegaralarini o'rganishda keng foydalaniladi.

10. Auskultasiya (auscultation) usuli- yani eshitib ko'rish usuli maxsus eshituv asboblari yordamida organlarning ishlab turgandagi tovushini eshitiladi. Bu usul organlarning normal yoki kasallik holatini aniqlashda katta yordam beradi.11. Mikroskopda ko'rib o'rganish usuli - bu usulda organlariing nozik tuzilishlari maxsus bo'yoqlar surib to'qimalarni Mikroskop yordamida o'rganiladi.

I BOB Antropologik davrlashtirish va xronologiyasi

1.1 Anatomiyaning qisqacha tarixi

Qadimgi sharq mamlakatla ri Assuriya, Xindiston, Misr, Vaviloniya, Xitoyda murdani yorish man etilgan. Uni buzish olim jazosi bilan teng edi. Qadimgi yunonistonda anatomiya boshqa fanlar kabi rivojlandi. Yunonistonda Kos va Knidos tibbiyot maktablari ochilib, unda kopchilik yunon olimlari taxsil olganlar.

Pifogor (eramizdan 590 yil oldin yashagan). U hamma narsa urugdan paydo boladi deydi va tirik moddalarni kelib chiqishini organadi.

Alkmeon Krotonskiy (eramizdan oldingi 500 yillarda yashagan), olikni yorib anatomiya haqida kitob yozgan. U birinchi bolib miya aqliy faoliyat markazi ekanligini tasdiqlagan.

Gippokrat (Boqrot) (eramizdan oldingi 460-377 yillarda yashagan), tibbiyotning otasi hisoblanib, organizmni asosini tort xil suyuqlik: qon, shilliq, ot va qora ot hosil qiladi degan talimotni yaratgan. Bu suyuqliklarning miqdorini ozgarishi turli kasalliklarni keltirib chiqaradi deydi.Uning yozib qoldirgan 72 ta asaridan 2000 yil mobaynida tibbiyotda foydalanilgan. Shu bilan birga uning anatomiya haqidagi talimotlarida xatoliklar ham uchrab turadi. U nervlarni paylardan ajrata olmagan, arteriyalarda havo oqadi (aer-havo, terio-oqadi) degan.

Aristotel (Arastu) (eramizdan oldingi 384-322 yillarda yashagan). Yunon haqoni Iskandar Zulqarnayni tarbiyachisi bolgan. U Gippokratning qon tomirlar bosh miyadan boshlanib tanaga tarqaladi degan fikriga qarshi chiqib, qon tomirlar yurakdan boshlanishini aytib beradi. Shuningdek Arastu paylarni nervlardan, suyakni togaydan ajratgan va aortani birinchi marta aniqlagan.

Misrni yunonlar bosib olganidan keyin Nil daryosi boyida Iskandariya (Aleksandriya) shahri barpo etiladi. Bu shaharda 700000 kitobga ega bolgan kutubxona barpo etilib, bu erdan ilm fan dunyo boylab tarqaladi. Tibbiyot va¹ biologiya fanlari ravnoq topa boshlaydi. Aleksandriya davri olimlaridan Gerofil va Erazistrat anatomiya fanini ravojlanishiga malum bir hissa qoshganlar.

Gerofil (eramizdan oldingi 304 yilda tugilgan). Ptolomey II ni saroy shifokori bolganligi uchun bemorlarni nima sababdan olganligini bilish uchun murdalarni kesib organgan. Anatomiya-anatemno, kesaman shundan kelib chiqqan. Shu usul vositasida Gerofil bosh miya va uning pardalarini, vena boshliqlarini, bazi bir bosh miya nervlarini va ularni bosh miyadan chiqishini organgan. On ikki barmoqli ichakka birinchi bolib nom bergan. Shuningdek arteriyalarni venalardan ajratgan. Koz olmasini pardalarini va shishasimon tanani, ingichka ichak limfa tomirlarini organgan. Ozidan oldingi va ozi toplagan malumotlar asosida «Anatomiya haqida» kitobini yozgan.

Erazistrat (eramizdan oldingi 350-300 yillarda yashagan). Tomirlar tizimini: yurakni qopqoqlari, aorta, kavak venalar, yirik arteriya va venalarni organib, qon tomir anastomozlari haqidagi ilmga asos solgan. U qon faqat venalarda oqadi, arteriyalarda esa havo bor deb xato qilgan. Erazistrat harakatlantiruvchi va sezuvchi nervlarni ajratgan. Mushaklar qisqarishini organib, harakat nazariyasini barpo qilgan.

Klavdiy Galen (131-201 yillarda yashagan) Rim olimi, oz davrining kozga koringan shifokori edi. U on ikki juft bosh miya nervlaridan 7 tasini tuzilishini, mushaklardagi biriktiruvchi toqma va nervlarni, bazi bir azolar qon tomirlarini, suyak usti pardasi suyaklarni va boylamlarni bosh va orqa miyani organgan. Galen hayvonlar yuragini va qon tomirlarini organib, arteriyalarda havo emas, balki qon oqishini birinchi korsatgan. Galen davrida murdani yorish mumkin bolmagani uchun, u anatomiyani hayvonlarda organgan. Shuning uchun uning bazi malumotlari xatolardan holi emas.

Feodalizm davrida anatomiya fanida katta ozgarishlar bolmay Galen talimotini organish davom etdi. Bu davrda Gippokrat, Arastu va Galenning asarlari arab tiliga tajrima qilindi. Feodalizm davrida ilm fan Sharqda nisbatan tez rivojlandi.

Al-Roziy (850-923 yillar) Bagdodda shifoxona va uning qoshida tibbiyot maktabi tashkil qiladi.

X-XI asrlarda Orta Osiyo ilm-fan, madaniyat va iqtisodiy jihatdan yaxshi rivojlangan edi. Bu davrda dinning fan rivojiga tosqinlik qilishiga qaramasdan bir qancha mashxur olimlar etishib chiqqan. Shulardan biri dunyoga dongi ketgan bizning vatandoshimiz buyuk alloma Abu Ali Al Xusayn ibni Abdullo ibn Al Xasan ibn Sino yoki Abu Ali ibn Sinodir (980-1037 yillar). U falsafa, matematika, astronomiya, kimyo, adabiyot, musiqashunoslik va tibbiyot sohasi bilan shugullangan. Ibn Sino 450 dan ortiq asarlar yaratgan bolib, 242 tasi bizgacha etib kelgan. Shularning 43 tasi tabobatga oiddir. Abu Ali ibn Sino 980 yilda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlogida dunyoga keladi. 5 yoshida uning oilasi Buxoroga kochib keladi va uni oqishga beradilar. Ibn Sino 17 yoshida kopgina ilmlarni egallab, Buxoro halqi orasida mohir tabib sifatida nom chiqaradi. Osha davrdagi Buxoro amiri Nux ibn Mansur betob bolib qoladi. Saroy tabiblari uni davolay olmay Ibn Sinoni taklif qiladilar. U amirni davolaydi va buning evaziga saroy kutubxonasidan foydalanish imkoniyatiga ega boladi. Keyinchalik Ibn Sino Xorazm va Eronda saroy tabibi bolib xizmat qilgan. Ibn Sinoning tabobatga oid eng yirik shox asari «Tib qonunlari» kitobi hisoblanadi. Bu kitob 1012-1023 yillar davomida yozilgan bolib, unda alloma ozigacha bor malumotlarni toplab qolmasdan, oz kuzatishlari va tekshirishlari natijalarini ham kiritgan. Bu kitobda inson sogligi va kasalliklarga oid barcha masalalar toliq bayon etilgan. Bu asar kop ²otmay Yevropaga ham etib kelib, lotin tiliga tajrima qilinadi va tibbiyot maktablarida oqitila boshlaydi. Tib qonunlari 5 jilddan iborat bolib, birinchi jildi anatomiya va fiziologiyaga bagishlangan. Bu kitob dunyoning turli tillarida 30 martadan kop chop etilgan va XVII asrgacha dunyoning tibbiyot bilim yurtlarida asosiy qollanma bolib xizmat qilgan. Tib qonunlari ozbek tilida birinchi marta 1954-56 yillarda bosilib chiqqan.

Damashqlik Ibn al Nafis (XIII asrda yashagan) birinchi bolib opka qon aylanish doirasini ochadi. Ikkinchi ming yillikning boshida tibbiyot fani yana rivojlana boshlaydi. Neopal yaqinidagi Salerno shahrida ochilgan tibbiyot maktabida har besh yilda bir marta odam murdasini yorishga ruxsat berilgan. XIII asrdan boshlab universitetlarda tibbiyot fakultetlari ochila boshlaydi.

Mondino da Lyutstsi (1275-1327 yillarda yashagan) 1326 yilda ikkita ayol murdasini yorib, anatomiya darsligini yozadi.

XIV-XV asrlarda universitetlarda yiliga 1-2 murdani yorish huquqi beriladi.

Tiklanish davrida (XVI-XVII asrlar) anatomiya fanining rivojlanishiga italiya olimi va rassomi Leonardo da Vinchi (1452-1519 yillarda yashagan) katta hissa qoshgan. U 30 ta murdani yorib organib, ularning rasmini chizgan. Ozining rasmlarida u birinchi marta odamning turli azolarini (dumgaza, umurtqa pogonasi egriliklari, kop mushaklar, ichki azolar, yurak qopqoqlari, bosh va orqa miya, miya qorinchalari, koz va boshqalarni) tuzilishini aniq korsatib bergan. Leonardo da Vinchi odam tanasini shaklini tuzilishini organib, mushaklarni tasniflagan va ularning faoliyatini mexanika qonunlari asosida tushuntirgan.

Paduya universitetining professori Andrey Vezaliy (1514-1564 yillarda yashagan) ilmiy anatomiyaning asoschisi hisoblanadi. Murdalarni yorib qilgan kuzatishlari asosida u «Odam tanasining tuzilishi haqida etti kitob» asarini yozadi. A. Vezaliy Galenning hatolarini korsatib beradi. Uning shogirdlari XVI-XVII asrlar davomida odam azolarining tuzilishini togri yoritib berdilar.

Gabriel Fallopiy (1523-1562 yillarda yashagan) ozining «Anatomik kuzatishlar» kitobida birinchi marta suyaklar, mushaklar, jinsiy azolar, eshitish, korish va boshqa azolarning taraqqiyoti va tuzilishini mukkamal yozgan bolib, uning nomi bazi bir azolarda «fallopiy nayi», «fallopiy kanali» saqlanib qolgan.

Bartolomey Yevstaxiy (1574 yilda olgan) tishlar, buyrak, venalar va eshituv azosini tuzilishini yoritgan. A.Vezaliydan farqli ravishda u azolarning taraqqiyotini ham organgan. Uning anatomik bilimlari 1714 yilda nashr qilingan «Anatomiyadan korsatmalar» asarida toplangan. Uning nomi bilan hozirgi vaqtgacha turli anatomik hosilalar «Yevstaxiy nayi», «yevstaxiy qopqogi» nomlanib keladi. XVI-XVII asrlarda murdalarni ochiq yorish yolga qoyilib, buning uchun alohida joylar «anatomik teatrlar» qurildi. Ispan vrachi Migel Servet (1511-1553 yillarda yashagan), undan 6 yil keyin A.Vezaliyning shogirdi Reald Kolombo (1516-1559 yillarda yashagan) qon yurakning ong yarmidan chap yarmiga opka tomirlari orqali opkadan otishini korsatdilar.

XVII asrda anatomiya fanida roy bergan katta ozgarishlar ingliz vrachi, anatomi va fiziologi Vilyam Garvey nomi bilan bogliq. U hayvonlarda tajriba otkazib qon aylanishni organadi. V.Garvey oz izlanishlari natijalarini toplab 1628 yilda «Hayvonlarda yurak va qon harakatlari haqida anatomik izlanishlar» nomli asarini yaratdi. V.Garvey arteriya va venalar ortasida kozga korinmas anastomozlar borligini bashorat qilgan bolsada, qonning arteriyadan venaga otishi nomalum bolib qoladi. Uning bu fikrlari keyinchalik italiya olimi Marchelo Malpigi (1628-1694 yillarda yashagan) mikroskop yordamida terini tuzilishini (malpigiy qavati), ³taloqni (malpigiy tanachalari), buyrakni (malpigiy tanachasi) va boshqa azolarni organganidan keyin tasdiqlandi. Ammo M. Malpigi qon arteriya kapillyarlaridan dastlab oraliq boshliqqa, undan keyin vena kapillyarlariga otadi deb oylaydi. Uning bu fikrini A.M. Shumlyanskiy (1748-1795 yillarda yashagan) buyrakni organish jarayonida inkor etib, arteriya va vena kapillyarlari bevosita boglanganligi va qon tomirlar tizimi yopiqligini korsatgan.

Uyg'onish davrida A. Vesalius, L. da Vinchi va V. Garvey asarlari tufayli tavsiflovchi anatomiyaning asosi yaratildi. L. da Vinchi (1452-1519) o'z rasmlarida birinchi marta inson tanasining qismlari va a'zolarini to'g'ri tasvirlagan. U plastik anatomiyaning asoschisi edi. A. Vesalius (1514-1564) otopsiyani o'tkazishda ob'ektiv kuzatish usulini qo'llagan va shu tufayli u ko'plab tavsiflovchi kashfiyotlar qilgan. Ingliz shifokori, fiziolog va anatomist Uilyam Xarvi (1578-1657) o'z tadqiqotlarida tavsiflash bilan cheklanib qolmasdan, qiyosiy anatomiya, fiziologiya va embriologiya ma'lumotlaridan keng foydalangan. U birinchi bo'lib har bir hayvon tuxumdan rivojlanadi degan fikrni bildirgan. Tizimli aylanish birinchi marta tasvirlangan Harvining ishi alohida ahamiyatga ega. U kapillyarlarning borligini bashorat qilgan, keyinchalik buni M. Malpigi (1628-1694) tomonidan olib borilgan tadqiqotida tasdiqlagan, u kapillyar yotoqni tasvirlab bergan. Biroq, Malpigi qon aylanish tizimi ochiq deb hisoblaydi va arterial kapillyarlardan qon avval "oraliq bo'shliqlarga", so'ngra venoz kapillyarlarga tushadi.

Shunday qilib, Uyg'onish davrida inson anatomiyasi inson tanasining tuzilishi to'g'risida ishonchli ma'lumotlar bilan to'ldirildi, mikroskopik anatomiya, embriologiya, fiziologiya rivojlanishining boshlanishi qo'yildi. Hayvon organizmlarining rivojlanishini o'rganishga tarixiy yondashuv aniqlandi, bu qiyosiy anatomiyaning paydo bo'lishiga va embriologiyaning rivojlanishiga olib keldi.

18-asrda murdalardagi kasalliklar oqibatida organlarning o'zgarishini o'rgangan D.Morgagni patologik anatomiyaga asos yaratdi. K. Bisha (1771-1802) to'qimalar - gistologiya haqidagi ta'limotni yaratdi. XIX asrda T. Shvan hujayra nazariyasini asoslab berdi (1839), shu tufayli biologiya va tibbiyot ularning keyingi rivojlanishi uchun mustahkam poydevor oldi. 19-asrning oxirida Rentgen uning nomini olgan ⁴nurlarni kashf etdi. Ushbu nurlarning kashf etilishi anatomiya va tibbiyotda yangi davrni boshlab berdi.

Rossiyada anatomiya Buyuk Pyotr davridan boshlab rivojlana boshladi. 1724 yilda u Rossiya Fanlar akademiyasini ochdi, u erda taniqli rus olimi M.V.Lomonosov (1711-1765) ishladi. U va uning shogirdlari (M.I.Shein, A.P. Protasov, K.I.Schepin) rus anatomiyasining rivojlanishiga beqiyos hissa qo'shdilar. M.I.Shein birinchi rus anatomik atlasining muallifi. 18-asrda A.M.Shumlyanskiy (1748-1795) ning ilmiy izlanishlari tufayli Rossiyada mikroskopik anatomiyaning boshlanishi boshlandi. U buyraklarning mikroskopik tuzilishini o'rganib chiqdi va buyrak korpuskula ma'nosini aniq aniqladi. Bundan tashqari, u qon aylanish tizimining yopiqligini isbotladi.

1798 yilda Sankt-Peterburgda Tibbiy-Jarrohlik Akademiyasi tashkil etildi, anatomiya va fiziologiya kafedrasini P.A.Zagorskiy (1764-1846) boshqargan. U birinchi rus anatomik maktabini yaratdi va rus tilida birinchi anatomiya darsligini yozdi. Taniqli rus anatomigi va jarrohi topografik anatomiyaning yaratuvchisi bo'lgan N.I.Pirogov (1810-1881) edi. Uning tashabbusi bilan 1844 yilda Sankt-Peterburg tibbiy-jarrohlik akademiyasi qoshida Anatomiya instituti tashkil etildi. N.I.Pirogov o'z asarlari bilan rus anatomiyasining jahon shuhratini yaratdi.

1.2 Anatomiyaning o'rganish usullari

Gollandiyalik anatom Fredrik Ryuish (1638-1731 yillarda yashagan) qon tomirlar anatomiyasini organishga katta xissa qoshgan. U qon tomirlarga rangli massalar quyish usulini va murdalarni balzamlashni yangi usulini ishlab chiqib, oz zamonasining eng yaxshi anatomik muzeyini tashkil qilgan. Uning muzeyida anatomik preparatlar bilan bir qatorda taraqqiyotda uchraydigan nuqsonlar va anamaliyalar ham joy olgan. Rus podshoxi Petr I anatomiyani organishga qiziqqan va F.Ryuishdan 1500 ta preparatni sotib olib Peterburgdagi birinchi anatomiya muzeyi Kunst-kamerani tashkil qilgan.

P.A.Zagorskiy (1764-1846) Sankt-Peterburg tibbiy-xirurgiya akademiyasi anatomiya kafedrasiga raxbarlik qilgan. Uning 1802 yilda rus tilida yozgan birinchi anatomiya darsligi «Vrachlik ilmini oqiyotganlarga odam tanasining tuzilishini organish uchun qollanma yoki qisqacha anatomiya» besh marta nashr qilingan.

Moskva universiteti professori E.O.Muxin (1766-1850) 1812 yilda «anatomiya kursi» darsligini yozdi. U kafedra qoshida anatomik muzey tashkil qiladi.

I.V.Buyalskiy (1789-1866) Zagorskiyning shogirdi. U 1844 yilda yozgan «Odam tanasining qisqacha umumiy anatomiyasi» qollanmasida odam organizmining tuzilishi umumiy qonuniyatlarini keltirib, organizmning shaxsiy xususiyatlari haqidagi talimotga asos solgan. Ozining «Anatomo-xirurgik chizmalar» asarida anatomiyani xirurgiya bilan boglagan.

N.I.Pirogov (1810-1881) topografik anatomiya va xarbiy dala xirurgiyasining asoschisi. U odam azolarini joylashishini organish uchun murdani muzlatib qotirib qavatma-qavat arralab kesib organish usulini taklif etgan. Uning 1837 yilda yozgan «Qon tomirlar va fastsiyalarning xirurgik anatomiyasi», 1844 yilda yozgan «Amaliy anatomiyaning tola kursi» va 1859 yilda yozgan «Muzlatilgan murdalarni arralab kesilganidagi topografik anatomiya atlasi» asarlari uni dunyoga tanitdi. Anatomiya sohasida N.I.Pirogov kop yangiliklar ochgan. Uning nomi bilan boyindagi uchburchak va son kanalining chuqur halqasida joylashgan limfa tuguni nomlanadi.

V.A.Bets (1834-1894) Kiev universitetining professori, anatom. U buyrak usti bezining magiz qismini organgan. V.A.Bets bosh miya postlogini mikroskopik organib, uning V qavatidagi katta piramida hujayralarini topgan. Shuning uchun bu hujayralar uning nomi bilan atalgan. 1870 yilda yozgan «Odam miyasi pushtalarining turkumlari» asarida u miya postlogining turli qismlarida hujayra tarkibini har xil ekanligini korsatgan.

D.I.Zernov (1843-1917) Moskva universiteti professori, anatom. Miyaning pushtalari va egatlarini organib, qulay klassifikatsiya yaratdi. U turli millat vakillarining bosh miyasi tuzilishida farq yoqligini isbot etdi va shu xususda xukm surib kelgan idealistik talimotni rad etdi. Uning «Odam tasviriy anatomyasidan qollanma» asari 14 marta nashr etilgan.

V.P.Vorobev (1876-1937) Xarkov tibbiyot instituti professori. Periferik nerv tizimini makro-mikroskopik organishga asos solgan. 5 jildlik «Anatomiya atlasini yaratgan.

Zohidov Hakim Zohidovich (1912-1978). Ozbekiston Respublikasida xizmat korsatgan fan arbobi, tibbiyot fanlari doktori, professor. Orta Osiyo Meditsina Pediatriya instituti odam anatomiyasi kafedrasining birinchi mudiri (1972-1978 yillar). 1964 yilda ozbek tilida yozilgan «Odam anatomiyasi» darsligi va «Ruscha-ozbekcha-lotincha anatomiya lugati» mualiflaridan biri. ⁵

Xudoyberdiev Raxim Egamberdievich (1922-2003). Ozbekiston Respublikasida xizmat korsatgan fan arbobi, tibbiyot fanlari doktori, professor. Toshkent tibbiyot instituti odam anatomiyasi kafedrasining mudiri (1960-1992). 1964 yilda yozilgan «Odam anatomiyasi» darsligi mualiflaridan biri. Darslik 3 marotaba qayta nashr etilgan. Axmedov Nosir Komilovich (1922-2004) Ozbekiston Respublikasida xizmat korsatgan fan arbobi, Beruniy nomidagi Respublika mukofotining nishondori. Ikkinchi Toshkent Davlat Tibbiyot instituti odam anatomiyasi kafedrasi mudiri (1990-1998). Kopgina darsliklar mualifi.Yoshli anatomiyani organish tarixiYoshli anatomiya odam anatomiyasining organizmni tuzilishini hayotning turli davrlarida boladigan ozgarishlarini organadigan qismidir. Yoshli anatomiya XIX asr oxirlarida aloxida yonalish sifatida paydo boldi. Rossiyada bolalar organizmining anatomo-fiziologik xususiyatlari togrisidagi ilmga asos solgan odam, rus pediatri N.P. Gundobin (1860-1908) edi. Uning 1906 yilda nashr qilingan «Bolalar yoshini xususiyatlari» asarida bolalar anatomiyasiga taluqli juda kop malumotlar toplangan.

XX asr yoshli anatomiya sohasida izlanishlar olib borgan olim V.G.Shtefko (1893-1945). U «Bolalar va osmirlarni jismoniy taraqqiyoti haqidagi materiallar» (1925), «Yoshli osteologiya» (1947) va bir nechta asarlar mualifidir. F.I.Valker (1890-1954) «Bolalar yoshini topografo-anatomik xususiyatlari» (1938), «Osayotgan organizmni morfologik xususiyatlari» (1959) va «Odam azolarining tugilgandan keyin osishi» (1961) nomli asarlar mualifidir.

2.BOB Odamning evolyutsion rivojlanishdagi bosqichlari

2.1 Eng qadimgi odamlar - arxantroplar

Odamning evolyutsion rivojlanishdahi bosqichlari.

Paleontologik tadqiqotlar natijasiga kora, odamning evolyutsion rivojlanishida tort bosqich mavjud: odamning boshlangich ajdodlari, eng qadimgi odamlar, qadimiy odamlar va nihoyat hozirgi odamlarning kelib chiqishi.

Odamning boshlangich ajdodlari bolgan avstralopiteklarning suyak qoldiqlari XX asrning 20-30- yillarida Keniyaning Rudolf koli atrofidan topilgan. Avstralopiteklar qadimgi odamsimon maymunlarning ikki oyoqlab yurishi va ochiq yerlarda yashashi natijasida kelib chiqqan. Eng qadimgi odamga o`xshash maymunlar pliopitek , driopiteklar Osiyoda 12mln yil ilgari yashaganlar. Sharoitning keskin o`zgarishi tufayli driopiteklarning ba`zi xillari ikki oyoqlab yura boshlaganlar. Afrika o`rmonlarining shimolga surilishi va cho`l savannalarining paydo bo`lishi bilan odamsimon maymunlarning ba`zi xillari o`rmondan ochiq yerlarda yashashga o`tganlar . Oqibatda janubiy maymunlar avstrolopiteklar paydo bo`lgan. Avstrolopiteklarning rivojlanishi 8-5 mln yil ilgari ro`y bergan . Ularda bosh miya unchalik rivojlanmagan. Bo`yi120-140 sm bo`lib tanasining massasi 36-55 kg, kalla suyagining hajmi 500-600sm³ bo`lgan. Avstrolopiteklarning bir turi rivojlanib , dastlabki odam homo habilis ni hosil qilgan. 1960-1970 yillarda Sharqiy Afrikaning 3-2 mln yil yoshdagi yer qatlamlaridan homo habilis skeletlari , kalla suyagi jag` suyaklari bilan toshdan yasalgan qurollar topilgan. Homo habilis ozi yasagan qurollar bilan yirik hayvonlarni oldirgan, osimliklarning tuproq ostidagi ildizmevalarini kovlagan, olovdan foydalanishni bilgan hamda yirik toshlardan ozi uchun kulba qurgan. Shuning uchun u Uquvli odam deb nomlangan. ⁶

Eng qadimgi odamlar - Arxantroplar. Taxminlarga kora, eng qadimgi ibtidoiy (primitiv) odamlar 1-1,5 million yil ilgari paydo bolgan. 1891 yilda Gollandiya olimi Dyubua Yava orolidan Pitekantropning suyak qoldiqlarini topgan. Keyinchalik Afrika, Osiyo va Yevropada ham topilgan. Ularning bo`yi 170sm yaqin, miyasining hajmi 900-1100sm3, peshonasi juda qiya, jag`i oldinga bo`rtib chiqqan . Bundan tashqari Pekin atrofida pitekantroplarga o`xshash qadimgi odam suyaklari topilgan. Ular sinantroplar deyilib, bundan taxminan 4400 ming yil ilgari yashaganlar. Ularning miyasining hajmi 850-1220sm³ , bo`yi 150-160sm bo`lgan. 1907- yilda Germaniyaning Geydelberg shahri yaqinida tuzilishi va yashash tarzi pitekantrop, sinantrop odamlarga oxshash bolgan geydelberg deb ataluvchi eng qadimgi odamlarning qoldiqlari topilgan. Pitekantroplar, sinantroplar, hozirda homo erectus turiga kiritilib eng qadimgi odamlar arxantroplar sanaladi.

Qadimgi odamlar. Yevropa, Osiyo va Afrika mamlakatlarining gorlaridan qadimgi qadimgi odamlarningb yaxlit skeletlari topilgan. Ular birinchi bolib Germaniyaning Neandr daryosi vodiysidan topilganligi uchun Neandertallar deb atalgan. Ularning suyak qoldiqlari janubiy va sharqiy Osiyoning 100 dan ortiq joylaridan, shuningdek Ozbekistonda Surxondaryo viloyatining Teshiktosh goridan ham topilgan.

Neandertallarning bosh miya hajmi 1400 sm³ ga, yani hozirgi zamon odamlariga yaqin bolgan. Boyi 160 sm atrofida bolib, muskullari ancha yaxshi rivojlangan. Neandertallar bundan 150-250 ming yillar paydo bolib, asosan sovuq iqlimli sharoitlarda yashaganliklari tufayli kiyimdan foydalanishga otganlar. Kiyimlarni hayvonlarni terisidan tayyorlaganlar. Toshlarni yonib otkir uchli qurollar yasashni bilganlar. Qurollar yordamida yovvoyi hayvonlarni ovlaganlar. Hayvon goshtini ovqat sifatida istemol qilganlar. Neandertallarda ilk marotaba manoli nutq paydo bolgan. Ular toda-toda bolib gorlarda yashaganlar, bir-birlariga, bolalariga, kasal odamlarga gamxorlik qilganlar, olganlarni komib, ularning gorini bezaganlar.

Dastlabki hozirgi zamon odamlari - neontroplardir. Dastlab xozirgi zamon qiyofasidagi odamlar Kromanonlarning skeletlari, kalla suyaklari, qurollari Fransiyaning janubidagi Kromonon degan joydan topilgan. Ular taxminan 50-60 ming yil oldin paydo bo`lgan. Ularning bo`yi 180sm, kalla qutisi hajmi 1800 sm³ atrofida , peshonasi keng, iyagining bo`rtib chiqqanligi ma`noli nutq yaxshi rivojlanganligidan dalolat beradi. Kromanon odamlar toh, hayvon suyagi va shoxlaridan xilma-xil qurollar yasaganlar, kulolchilikni bilganlar. Ular hayvonlarni qolga orgatganlar, ibtidoiy dehqonchilik bilan shugullanishgan. Kromanon odamlar tosh, suyak va shoxlardan yasagan qurollarini oymakor naqshlar bilan bezaganlar. Kromanon odamlar jamoa bolib yashaganlar, ularning rivojlanishida talim-tarbiya, tajriba orgatish alohida orinni egallagan.

Hozirgi zamonda mavjud bolgan ilmiy malumotlarga kora, sutemizuvchilar sinfining primatlar turkumiga faqat maymunlar va odam kirib, odamning gavda tuzilishi bilan maymunlarning gavda tuzilishi va anatomiyasida bir qancha oxshashliklar bor. Avvalombor odam skeleti maymun skeletiga oxshash bolib, ularning har ikkisida bosh suyagi, umurtqa pognasi va qol-oyoq skeletlari mavjud. Ularning oxshashliklari bosh miyaning, ayniqsa bosh miya katta yarimsharlari postloq qismining pushta va egatlari rivojlanganligi bilan xarakterlanadi. Qol panjalarining harakatchanligi ortib, ayniqsa, bosh barmoqning boshqa barmoqlarga qarshi harakatlari uning ish qobiliyatini oshiradi. Maymunda ham odamga oxshab sut bezlari, bachadoni bolib, kopincha bitta bola tugadi. Bundan tashqari boshqa dalillar ham odam va maymun ortasidagi ozshashliklarni isbotidir. Masalan, odam embrionining yettinchi oyi oxirida bosh miyadagi pushta va egatlarning rivojlanish darajasi shu davrdagi maymunlarning bosh miyasi rivojlanishiga teng boladi. Odamlarda ahyon-ahyonda paydo bolib turadigan dumli bola tugilishi, junli odam yani atavizm hodisasi ham maymunlar bilan odamning ajdodlari bitta kelib chiqishga borib taqalishini isbotlaydi. \

Bir qancha fiziologik oxshashliklar ham borki, ular odam va maymun organizmining bir-biriga naqadar yaqinligini korsatadi. Jumladan, odamga xos bolgan 4 ta qon guruhlaridan uchtasi gibbon, orangutan, gorilla, shimpanze qonodan topilgan. Odamliklarda uchraydigan gripp, chechak, qorin tifi, vabo kabi yuqumli kasalliklar maymunlarda ham uchraydi. Odam va odamsimon maymunlar uchun homiladorlik muddati bir xil. Odam va shimpanze xromosomalari organilganda, ularning oxshashligi aniqlangan, farqi odamalarda xromosomalar soni 46 ta, odamsimon maymunlarda esa 48 taga ega.

Odam va maymun organizmining oxshashliklari qanchalik kop bolmasin, odam maymunlardan tarqalgan deb qarash xatodir. Aslida esa odam va maymunning kelib chiqishi bitta ajdodga- qadimgi odamsimon maymunlarga borib taqaladi.

Shunday qilib hozirgi ko`rinishdagi odamlar maymunlardan tarqamagan, balki eng qadimgi odamlar homo erectusning keyingi rivojlanishi oqibatida paydo bo`lgan.

ANTROPOLOGIYA  (antropo va logiya) odamning kelib chiqishi va evolyutsiyasi, odamzod irqlarining paydo bolishi, odamning tana tuzilishidagi normal farq-tafovut, ozgaruvchanlik haqidagi fan. A. ijtimoiy fanlarga juda yaqin turadigan biologiya sohasidir.⁷

Antropologiyaga doir fikrlar bundan bir necha ming yil ilgari paydo bolganiga qaramay, u fan sifatida faqat 19-a. ning 2-yarmidan shakllana boshladi. Antropologiyaning muhim sohasi  odam organizmining tuzilishi va rivojlanishiga tasir qiladigan fiziologik, biokimyoviy va genetik omillarni organadigan bolimi «Odam biologiyasi» degan umumiy nom b-n 20-a. ortalaridan boshlab rivojlandi. Odamning paydo bolishida faqat tabiatolamining qonuniyatlarigina emas, balki ijtimoiy omillar ham muhim roloynagan. Odam paydo bolgandan hoz. holatigacha uning butun hayoti ijtimoiy jamiyatning rivojlanish qonuniyati b-n chambarchas boglangan. Antropologiyaning fan bolib rivojlanishida tabiat va jamiyat togrisidagi fanlar ijobiy rol oynadi. Zamonaviy fan nuqtayi nazaridan aytganda, Antropologiya quyidagi uchta katta bolimdan iborat:

1) odam morfologiyasi;

2) antropogenez;

3) irqshunoslik (etnik Antropologiya)  Morfologiya odamning jismoniy tuzilishidagi belgilarning yosh, jins, kasb va tashqi sharoitga qarab ozgarishini tushuntirib beradi. Irqshunoslik odamzod irklarining kelib chiqish davri va sabablarini, ularning Yer yuziga tarqalishini izohlab, etnogenezmuammolarini yechishga ham oz hissasini qoshadi. Antropologiya ozining turlicha tekshirish usullariga (antropometriya, osteometriya, kraniometriya) va kop xil asboblariga ega. Antropologiya biol. fanining faqat nazariy sohasi bolibgina qolmay, amaliy ahamiyatga ega bolgan sohasi hamdir. Uning dalillaridan kop sohalarda, jumladan tibbiyotning har xil sohalarida (mas, odamning jismoniy osishini organishda), shuningdek sud ekspertizasida foydalaniladi.

Turkiston ozining geografik orniga kora uzoq otmishda murakkab irqiy va etnik jarayonlarni boshidan kechirgan, shuningdek qoshni xalqlarning ham tarixiy taqdirlarini belgilab berishda katta rol oynagan. Bu olka, xususanOzbekiston xalqlarini antropologik jihatdan organish 20-y. larda rivojlandi. Bu ishda Orta Osiyo davlat un-ti antropologiya kafedrasi asoschisi va doimiy rahbari L. V. Oshaninning xizmati katta boldi. Uning rahbarligida Turkiston boylab 29 antropologik ekspeditsiyalar uyushtirildi. L. V. Oshanin va uning shogirdlari (V. Ya. Zezenkova, Q. N. Najimov)ning say-harakatlari natijasida Turkiston antropologik jihatidan 3 viloyatga ajratildi. Amudaryo va Sirdaryooraligida yashovchi ozbeklar va tojiklar yer yuzidagi mavjud uch irqning (yevropeoid, negroid va mongoloid) biri yevropeoid irqining «Orta Osiyoikki daryo oraligi tipi»ga mansub deb topildi. Moskvalik antropolog A. I. Yarxo bu irqni «Pomir-Fargona tipi» deb atadi. Fargona vodiysidagi Selungur va Surxondaryodagi Teshiktosh gorlaridan topilgan qad. ajdodlarimiz qoldiqlari tufayli Ozbekiston Afrika va Old Osiyo hududlari bilan bir qatorda, hoz. zamon odamlarining paydo bolishi jarayoni yuz bergan hududlar tarkibiga kiritildi va bu xulosa fanda uzil-kesil isbotlangan. Ozbek xalqiga xos «Orta Osiyo ikki daryo oraligi tipi»ning shakllanish davri, makoni va tarixi masalalarida fanda yaqingacha yagona fikr yoq edi. Bir guruh olimlar bu irqiy tip bundan 6 8 ming yil ilgari shakllandi desa, boshqa bir guruh mutaxassislar bu voqea bundan 3 ming yil ilgari sodir boldi deyishdi. Uchinchi guruh olimlari esa uni 16-a. da shakllandi deb hisoblar edilar. Ozbek antropologlari (T. Xojayov)ning uzoq yillik izlanishlari natijasida, juda boy antropologik materiallar asosida bu tip bundan 2200 — 2300-yil ilgari shakllana boshlaganligini isbotladilar

Inson falsafaning bosh mavzusi deganda Siz nimani tushunasiz?

Insonning yaralishi, mohiyati va jamiyatda tutgan orni falsafiy muammolar tizimida muhim orin tutadi. Turli falsafiy ta`limotlarda bu masalalar turlicha talqin etib kelingan. Shunday bolishi tabiiy ham edi, chunki inson mohiyatan ijtimoiy-tarixiy va madaniy mavjudot sifatida har bir yangi tarixiy sharoitda ozligini chuqurroq anglashga, insoniy mohiyatini royobga chiqarishga intilaveradi.

Suqrotning «Ozligingni bil» degan hikmatli sozi har bir tarixiy davrda yangicha ahamiyat kasb etadi. Insonda butun olam va jamiyatning mohiyati mujassamlashgandir. Ulug` mutasavvuf Abdulholiq g`ijduvoniy insonni «kichik olam» deb hisoblagan. Falsafada bahs yuritiladigan barcha masalalar inson muammosiga bevosita dahldordir. Umuman olganda, insonga dahldor bolmasa, unga foyda keltirmasa, jamiyatning og`irini engil qilmasa, unday fanning keragi bormikan? Shu ma`noda, inson, avvallo, ozi uchun zarur bolgan fanlarni, ilmlar va bilimlar tizimini yaratgan.

Tabiat, madaniyat, siyosat, sivilizasiya, bilish kabi masalalar inson manfaatlari va insoniy mohiyatning namoyon bolish shakllaridir. Ularning barchasi inson tabiati va mohiyati bilan bogliqdir.

Falsafa insonni olamning tarkibiy qismi sifatida organadi. Inson shunday murakkab va kop qirrali mavjudotki, uning mohiyati yahlit bir butunlik sifatida inson, shahs, individ, individuallik tushunchalari orqali ifodalanadi. Bu tushunchalar bir-biriga yaqin va ma`nodosh bolsa ham, bir-biridan farqlanadi.

Inson ozida biologik, ijtimoiy va psihik hususiyatlarni mujassamlashtirgan ongli mavjudot. Insonning biologik hususiyatlariga ovqatlanish, himoyalanish, zurriyot qoldirish, sharoitga moslashish kabilar hos.

Inson boshqa mavjudotlardan sosial hususiyatlari bilan ajralib turadi. Chunonchi, til, muomala, ramziy belgilar, bilim, ong, mahsulot ishlab chiqarish, taqsimlash, iste`mol qilish, boshqarish, oz-ozini idora etish, badiiy ijod, ahloq, nutq, tafakkur, qadriyatlar, tabu (ruhsat va ta`qiqlash) shular jumlasidandir. Insonning psihik hususiyatlariga ruhiy kechinmalar, hayratlanish, gam-tashvish, qaygu, iztirob chekish, zavqlanish, kayfiyat kabilar kiradi.

Inson shu hususiyatlari orqali yahlit bir tizimni tashkil etadi. U yahlit mavjudot sifatida oz ehtiyojlarini qondiradi va insoniyat davomiyligini ta`minlaydi. Insonga hos bolgan biologik hususiyatlarni ijtimoiy hususiyatlardan ustun qoyish yoki psihologik hususiyatlarni borttirish uning mohiyatini buzib talqin etishga, bir yoqlamalikka olib keladi.

Falsafa tarixida inson tugrisidagi ta`limotlarda biologizm, sosiologizm, psihologizm kabi yonalishlar vujudga kelgan. Biologizm insonning tabiiy-biologik hususiyatlariga, sosiologizm insonning ijtimoiy hususiyatlariga, psihologizm esa, ma`naviy, ruhiy, psihologik hususiyatlariga bir yoqlama yondashishga asoslangan edi.

Inson mohiyatini falsafiy jihatdan chuqurroq tahlil qilishda shahs, individ, individuallik tushunchalarining mohiyatini bilish va ularni bir biridan farqlash muhimdir. Shahs ozida sosial sifatlarni mujassamlashtirgan insonni ifoda etadi. Kishilar shahs bolib tug`ilmaydi, balki jamiyatdagina shahs bolib shakllanadi va rivojlanadi. Chunki insonga hos ijtimoiy sifatlar, fazilatlar avloddan-avlodga irsiy yol bilan otmaydi. Inson dunyoga kelgan vaqtida jamiyat, siyosiy tuzum, madaniyat, ishlab chiqarish, oila, ommaviy ahborot vositalari, mafkura kabi ijtimoiy tuzilmalar mavjud boladi.

Inson ta`lim-tarbiya, mehnat, muloqot jarayonida ijtimoiy tajriba, bilim, turli munosabatlar, ahloqiy me`yorlar, siyosiy Goya, milliy mafkura kabi omillar ⁸ta`sirida yashaydi, ularni ozlashtiradi va shu jarayonda ijtimoiylashadi, ya`ni shahs bolib shakllanadi. Natijada insonda yangicha fazilat va sifatlar paydo boladi. U yaratuvchan mavjudot sifatida faoliyat korsata boshlaydi.

Oz-ozini nazorat qilish, oz-ozini tarbiyalash, yuksak mas`uliyatni his etish, Goya uchun kurashish, mustahkam e`tiqodga ega bolish, oz fikr-mulohazalarini erkin bayon etish va ijtimoiy-siyosiy faollik shahsga hos belgilardir. Shahsning maqsad, Goya va ideallari jamiyatdagi mavjud Goya va mafkura bilan uzviy bogliq ravishda shakllanadi. Milliy Goya va mafkurani amalga oshirish, ezgu ideallar yolida hatto hayotini qurbon qilish shahs hayotining bosh maqsadiga aylanadi.

Shaxs mustahkam iymon-e`tiqod, Goya va insoniy fazilatlarga ega bolgan, Vatan, millat tuygusi bilan yashaydigan, ozida davr hususiyatlarini ifoda etadigan insondir.

Jamiyat oz taraqqiyoti davomida vujudga kelgan muammolarni hal etish uchun shahsning muayyan tarixiy namunalarini yaratadi. Har bir ozgargan tarixiy sharoitda shahs mohiyatini va mazmunini yangicha tushunish

zaruriyati vujudga keladi. Bugungi adabiyotlarda harizmatik, shuhratparastlik, tajovuzkorlik va boshqa shakldagi shahslar timsoli aks ettirilmoqda.

Ozbekistonda bozor munosabatlariga otish sharoitida fozil va barkamol inson shahsini shakllantirish dolzarb vazifalardan biri bolib qoldi. Mamlakatimizda ta`lim-tarbiya sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar oz oldiga ana shunday shahsni shakllantirishni maqsad qilib qoydi.

Inson tarihning yaratuvchisi sifatida tabiat taraqqiyotidagi uzluksizlikni ta`minlaydi. U oz bilimi, tajribasi va yutuqlarini kelgusi avlodlarga meros qilib qoldiradi; tabiat va jamiyatni qayta quradi va takomillashtiradi. Inson oz aqli tufayli butun koinot, tabiat taraqqiyotida buyuk yaratuvchi kuch sifatida namoyon boladi, oz tarixini yaratadi, uni avaylab-asraydi. Inson faoliyati va tajribalari jamiyatning takomillashuvi va kishilarning har tomonlama kamol topishi uchun manba bolib hizmat qiladi.

Tabiat va jamiyatdagi orni va ahamiyati, yaratuvchilik mohiyati, oliy mavjudot ekani, vorislikning davomiyligini ta`minlashi barcha ijobiy va foydali yutuqlarni saqlashi va targ`ib etishi kabi hususiyati va qobiliyati tufayli inson muqaddas va tabarruk qadriyat hisoblanadi.

Antropologiya insondagi insoniylikning namoyon bolishi va rivojlanishini ruh bilan bog`laydi. Ayrim tadqiqotchilar insonga hos bolgan biror-bir hususiyatga alohida urg`u bergan va shu orqali insoniy mohiyatni ochib berishga harakat qilgan. Masalan, I. Kant insondagi ahloqiy jihatlarga koproq e`tibor bergan va uni ezgulikni yovuzlikdan farqlovchi mavjudot sifatida ta`riflagan. Vladimir Solovev insonning boshqa mavjudotlardan farqini uyalish, achinish va oliy kuchlarga sig`inish kabi hususiyatlarda, deb bilgan. Uning fikricha, inson ozining tuban mayllari va gunohlaridan uyalish qobiliyatiga ega. Faqat odamlarga emas, balki butun tirik jonga achinish va muqaddas kuchlarga sig`inish insongagina hos.

Inson tabiati Goyat murakkab. Unda hayvoniy va ilohiy sifatlar mujassamlashgan. Lekin u hayvon ham, farishta ham emas. Insoniy ruh va ma`naviyat uni boshqa mavjudotlardan yuqori darajaga kotaradi.

Insonni organadigan fan antropologiya deb yuritiladi.

Erektusning asosiy mashg'uloti doimiy ravishda oziq-ovqat izlash edi. Hayotiy faoliyatini ta'minlash uchun etarli bo'lmagan ildiz, rezavor meva va boshqa o'simlik mevalarini yig'ishdan tashqari, ular vaqti-vaqti bilan ko'pincha kichik, ammo ba'zan katta bo'lgan turli xil hayvonlarni ovlashdi.

1954-1955 yillarda Jazoirda topilgan dastlabki paleolitik topilmalar o'sha davrdagi gumanoid jonzotlarning turmush tarzi tafsilotlarini ochib berdi. Homo erectus suyaklari yonidan karkidon, fil, begemot va jirafalar skeletlari qismlari topilgan. Yaqinida tosh qurollar bor edi. Shunga o'xshash topilmalar Ambrona (Ispaniya) yaqinidagi erektus maydonida ham topilgan, bu erda antropolog Klark Xovellning ekspeditsiyasi yarim million yil oldin olingan bir necha fil, karkidon, kiyik, maymun va bir nechta qushlarning qoldiqlarini topgan.

Har qadamda erektusni kutish xavfi ularni katta barqaror oilaviy guruhlarga birlashishga majbur qildi, bu munosabat bilan Sovet tarixiy adabiyotida "ibtidoiy podalar" yoki ibtidoiy jamoa tushunchasi o'rnatildi.

Afrikadagi lagerlardan olingan asbob-uskuna materiallarini o'rganish shuni ko'rsatdiki, ikkinchisi doimiy bo'lgan. O'rganilgan uylarning kengligidan kelib chiqqan holda, katta xonadonning bir necha avlodi uzoq vaqt davomida bitta xonada birga yashagan. Dastlabki jamoalarning birlashishi yirik hayvonlarning ovlanishini osonlashtirdi, bunga qo'shimcha ravishda erektus baliq ovlash bilan shug'ullanishi mumkin edi, ko'pincha baliqlarni yalang'och qo'llari bilan tutish orqali.

Antropologlarning fikriga ko'ra, to'qnashuvlar erektus jamiyatida bo'lib, ko'pincha jamiyatning ayrim a'zolarining o'limiga olib keldi va ocharchilik davrida odamxo'rlik keng tarqalgan edi. Bunday ibtidoiy jamiyatda tinch-totuv yashash uchun ibtidoiy instinktlarni jilovlash uchun ko'p harakatlarni amalga oshirish kerak edi. Shu maqsadda xatti-harakatlarning umume'tirof etilgan ba'zi me'yorlari ishlab chiqildi, ularning bajarilishini nazorat qilish uchun etakchi rolni olgan rahbarlarga ehtiyoj sezildi.

Frantsuz antropologi A. Valois va sovet olimi A.V.Nemilovning fikriga ko'ra, dastlabki paleolit ​​davrida, tug'ruq paytida asoratlarni keltirib chiqaradigan tik holatga o'tishning oqibatlari tufayli, erektus ayollarining umr ko'rish muddati erkaklarga qaraganda past bo'lgan, shuning uchun ibtidoiy inson jamoalarida ikkinchisining soni birinchisidan ustun bo'lgan.

Agar erkaklar hayotining aksariyati shaxsiy raqobat tufayli ov qilish yoki to'qnashuvlar bilan mashg'ul bo'lgan bo'lsa, ayollar kundalik hayotda, bolalarni tarbiyalashda, yaradorlarga va kasallarga g'amxo'rlik qilish bilan shug'ullangan. Erektusning kunlik ovqatlanishiga go'shtni kiritish tanani og'ir jismoniy ishlarni bajarish uchun zarur bo'lgan energiya zaxiralarini to'ldirishning ishonchli manbalari bilan ta'minlash masalasini hal qilishga yordam berdi. Va oziq-ovqat uchun turli xil o'simliklardan foydalanish ularning shifobaxsh xususiyatlarini bilishning ajoyib usuli edi, bu davolanish uchun birinchi qadam deb hisoblash mumkin.

Ilm-fan Homo erectusning kasal qabiladoshlar uchun jamoaviy tashvishlanishining namoyon bo'lishiga dalillarga ega. Shunday qilib, Java orolida Dubois tomonidan kashf etilgan Pitekantropning femurida suyak to'qimalarida sezilarli o'zgarishlar (ekzostoz) mavjud. Shubhasiz, qarindoshlarning qo'llab-quvvatlashisiz, bu oqsoq, o'zini himoya qilish qobiliyatlari cheklangan, shaxs muqarrar ravishda o'lishi mumkin edi, lekin u ko'p yillar davomida nogiron bo'lib yashadi. Gruziyalik antropolog David Lordkipanidzening Dmanisidan kelgan keksa arxantropning bosh suyagini o'rganishi, unda deyarli barcha tish teshiklari suyak moddasi bilan to'lib toshganligi, shuningdek, keksayganda tishini yo'qotgan bu odam uning boshqa a'zolaridan yordam olganligini ko'rsatmoqda. podani.

2.2 Dastlabki hozirgi zamon odamlari – neontroplar.

Antropologiya inson mohiyatini, uning tabiat va jamiyatdagi ornini, oziga hos hususiyatlarini organish bilan shug`ullanadi. Antropologiyada inson mohiyatini tolaroq ochish uchun «men», «ong», «shahs», «ruh» tushunchalari qollanadi. «Men» insonning ozligini tashqi olamdan, real borliqdan farqlashidir. «Men» ong tufayligina ozini boshqa borliqdan farqlaydi. Boshqa narsalar insonga begona voqelik bolib tuyuladi. Shahs insonning mustaqilligini ifoda etadi.

Inson oz hayoti davomida tana va ruh ehtiyojlarini qondirishga intiladi. Tana ehtiyojlarini qondirish inson borlig`ining birlamchi sharti hisoblanadi. Biroq hayotning ma`nosi faqat moddiy ne`matlardan bahramand bolish, tanparastlik, lazzatlanish, boylikka ruju qoyishdan iborat emas. Inson ruhi ham oziga hos oziqqa ehtiyoj sezadi. Shu bois unda ma`rifatparvarlik, odamiylik, odillik, rahm-shafqat, diyonat, vijdon, olihimmatlik, vatanparvarlik kabi ma`naviy fazilatlar shakllanadi. Yuksak ma`naviyat insonni ruhan poklaydi, iymon-e`tiqodini mustahkamlaydi.

Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar insonni ma`naviy-ruhiy jihatdan kamol toptirishga qaratilgandir.

Insonning ma`naviy ehtiyojlarini uning tabiiy-moddiy manfaatlaridan ajratish, unga faqat ilohiy mavjudot sifatida qarash ham biryoqlamalikka olib kelishi, etilgan ijtimoiy muammolar mohiyatini tugri tushunishga halaqit berishi mumkin.

Mamlakatimizda shakllanayotgan milliy Goya va milliy mafkura insonga biryoqlama qarashlarga zid ravishda, undagi moddiylik va ma`naviylikni uyg`unlashtirishni taqozo etadi. Bozor iqtisodiyoti kishilarning farovon, boy badavlat, mulkdor, barcha qulayliklarga ega bolishini inkor etmaydi. Aksincha, ularni tadbirkor, uddaburon va mehnatsevar bolishga rag`batlantiradi. Yuksak ma`naviyatgina inson ehtiyojlarini oqilona qondirishga, ijtimoiy adolat ornatib, sahiy va olihimmat bolishga undaydi.

Antropologiya insonning ma`naviy olamiga chuqurroq kirib borish orqali olam mohiyatini bilish mumkin, degan Goyani ilgari suradi. Islom Karimov ta`rifiga kora, ma`naviyat (ruh) insonni ahloqan poklaydigan, iymon-e`tiqodini mustahkamlaydigan, ezgulikka undaydigan botiniy kuchdir. Yuksak ma`naviyatda haqiqiy insoniy mohiyat mujassamdir. Insonning olijanob fazilatlari etuk shahslar timsolida oz aksini topadi. Insonga hos bolgan barcha hususiyatlar shahs faoliyatida, uning jamiyatda tutgan ornida, uning oz moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini qondirishida, muayyan mafkurani amalga oshirishida yaqqol korinadi.

Shahsning shakllanishi va rivojlanishida tarixiy shart-sharoit, ayniqsa, Goya va mafkura muhim orin tutadi. Bozor munosabatlariga otish davrida vujudga kelgan muammo va vazifalar yangi barkamol insonni voyaga etkazishni taqozo etdi. Unga hos fazilat va sifatlar Prezident Islom Karimov asarlarida asoslab berilgan.

Bozor iqtisodiyoti inson ehtiyojlarini tolaroq qondirish, uning qobiliyati, ijtimoiy faolligini yanada kuchaytirish uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Bular quyidagilardir:

- mehnatni tashkil etish usul va shakllarining ozgarganligi;

- mehnatga yangicha munosabatni rag`batlantirishga yordam beruvchi omillar;

- oz qobiliyati, qiziqishlariga mos bolgan faoliyat turlarini tanlash imkoniyatining yaratilganligi;

- shahs tadbirkorligi va ishbilarmonligining qollab-quvvatlanishi;

- turli mulk shakllarining vujudga kelganligi;

- shahs erki va huquqlarining kengayganligi;

- davlat va jamoat ishlarida qatnashish imkoniyatlarining yaratilganligi;

- demokratik qadriyatlar rivoji;

- ma`naviy meros va madaniyat yutuqlaridan erkin foydalanish imkoniyatining yaratilganligi kabilardir.⁹

Ular shahsning moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini qondirishda, uning komil inson sifatida rivojlanishida muhim ahamiyatga egadir. Mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan barcha islohotlar inson manfaatlari, uning ezgu maqsadlari royobga chiqishini ta`minlashga, uning barkamol sifatlar kasb etishiga qaratilgandir. Shahs islohot natijalaridan bahramand boluvchigina emas, balki ularni sobitqadamlik bilan amalga oshiruvchi kuch sifatida ham yangilanish jarayonida ozgaradi, yuksaladi, qadr-qimmat topadi va e`zozlanadi.

Insonning jamiyatidagi orni, qadr-qimmati borasida milliy istiqlol oz oldiga quydagilarni maqsad va vazifa qilib qoyadi:

- insonning qadr-qimmatini joyiga qoyish;

- inson uchun bahtli hayot sharoitlarini yaratish;

- insonning ozligini anglashi, ijtimoiy burch va vazifalarini ado etishi, soglom avlodlar uzluksizligini ta`minlashi, kelgusi avlodlarga yahshi hotiralar qoldirishi va iymon-e`tiqodi butun bolishi uchun qulay sharoitlar yaratish.

Bunday imkoniyatlarni amalga oshirishga halaqit beradigan nuqsonlar ham inson tabiati bilan bogliqdir. Hozirga qadar inson tugrisidagi falsafiy ta`limot va qarashlarda, asosan, uning ijobiy hususiyatlariga, yaratuvchanligiga koproq e`tibor berib kelindi. Keyingi vaqtlarda inson borlig`ining salbiy jihatlari ham tahlil qilina boshlandi.

Mustaqillik yillarida inson tabiatini chuqurroq organish va undagi salbiy mayllarni bartaraf etishga yordam beradigan falsafiy qarashlarga ehtiyoj vujudga keldi. Shuni ta`kidlash joizki, ayrim kishilar millat, Vatan, halq manfaatlariga zid ravishda jamiyatdagi mavjud qonun-qoida va me`yorlarni poymol etib, koproq g`arazli maqsadlarini amalga oshirishga va turli ihtiloflarni keltirib chiqarishga harakat qiladi. Shunday niyatlar yolida hatto jinoiy guruhlarga birlashadilar, jamiyat taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bolgan davlat dasturlarini amalga oshirishga tosqinlik qiladilar. Shuningdek, ular milliy totuvlik, tinchlik va barqarorlikka rahna soladi, ma`naviy-ahloqiy muhitni buzadi, kishilarning ijtimoiy adolatga bolgan ishonchini susaytiradi, barkamol insonni voyaga etkazishga qarshilik korsatadi. Ular turli ziddiyatlarni keltirib chiqaruvchi firibgarlar, hokimiyatga intiluvchi ekstremistlar, korrupsiya va jinoyatchilik olami vakillari, giyohvand, porahor, terrorchi va shuhratparastlar kabi jamiyat uchun nohush odamlardir.

Insonni falsafiy bilish va tahlil etishda ana shunday kishilar mavjudligini e`tiborga olish muhimdir. Demokratik jamiyat inson huquqlarini ta`minlashni oz oldiga maqsad qilib qoyar ekan, bunday kishilarni tarbiyalashga, ularni ijtimoiy foydali mehnatga jalb etishga, kishilar ongida milliy manfaat va ijtimoiy qadriyatlarni rivojlantirishga alohida e`tibor beradi.

Shahs erkinligi va tarixiy zarurat bir-biri bilan uzviy bogliq tushunchalardir. Mamlakatimizning taraqqiyot yolida paydo bolgan qiyinchilik va muammolar mohiyatini anglash shahsni oz bilimi va mahoratini oshirishga, yuksak Goyalarga sodiq bolib yashash va ularni jadal amalga oshirishga undaydi.

Bozor munosabatlariga otish sharoitida inson qobiliyatlari tolaroq namoyon boladi. Ijtimoiy tabaqalanish jarayonida kishilarning boy va qashshoq guruhlarga ajralishi tabiiy qonuniy jarayondir. Ozbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning eng muhim hususiyati aholining muayyan qismining ijtimoiy himoyalanishida, kop bolali oilalar, nafaqahorlar, talabalar va nogironlarning davlat tomonidan himoyalanishida, ijtimoiy adolatning qaror topishida yaqqol namoyon bolyapti. Kishilarning boqimandalik kayfiyati, tafakkur turg`unligidan ozod bolishlari, ozgargan yangi iqtisodiy sharoitga moslashishlari, oz bilimi va mahoratini oshirishlari uchun g`amhorlik qilish iqtisodiy islohotlarning insonparvarlik yonalishga ega ekanligidan dalolat beradi. Iqtisodiy islohotlar va bozor munosabatlariga otish sharoitida aholini kuchli ijtimoiy himoyalash tamoyili Prezident I. Karimov tomonidan ishlab chiqilgan ozbek modelining muhim jihatlaridan biridir.

Inson mohiyatini falsafiy bilish ulkan tarbiyaviy ahamiyatga ham ega. Inson falsafasi har bir yangi tarixiy davrda inson mohiyati, uning jamiyatda tutgan orni va ahamiyatini chuqurroq anglashga yordam beradi. Insonga hos hususiyat va fazilatlarni bilish orqali talaba ozida shunday sifatlarni shakllantirishga intiladi.

Zamonaviy insoniyatning barcha vakillari, shuningdek, kromagnonlar neoantroplarga tegishli. Cro-Magnons 120 dan 10 ming yilgacha yashagan zamonaviy turdagi Homo sapiens (Homo sapiens) fotoalbom odamlari deb ataladi. Ushbu nom 1868 yilda Frantsiyaning janubidagi Dordogne departamentidagi Cro-Magnon grotto-da ushbu turdagi odamlarning bir nechta skeletlari topilgan joydan kelib chiqqan. Neoantroplar inson evolyutsiyasining so'nggi bosqichidir. Kromagnonlar arxantropiya va paleoantroplardan unchalik katta bo'lmagan skeletlari, baland o'sishi (190 sm gacha), miyaning katta hajmi (o'rtacha 1500 kub sm), boshlari to'g'ri turishi bilan ajralib turar edilar, ular yuqori kranial tonozga, to'g'ri peshonaga ega edilar. supraorbital tizmasiz, yaxshi rivojlangan chin. Shu bilan birga, ular zamonaviy odamlardan cho'zinchoq bosh suyagi, keng va kalta yuzi, past to'rtburchaklar ko'z rozetkalari, oyoqlari biroz uzunroq va kalta qurollari bilan ajralib turar edilar.

Bir necha o'n yillar davomida kromagnonlar O'rta er dengizining sharqida 40 ming yil oldin yashagan "taraqqiy etuvchi" neandertallardan kelib chiqqan deb ishonishgan. U erdan ular tezda Eveoosiyo bo'ylab tarqalib, paleoantroplarni almashtirdilar. Biroq, so'nggi yillarda Afrikada 100 ming yildan ko'proq oldin neoantroplarning paydo bo'lishiga oid dalillar topildi. Ota-bobolari haqida, kelib chiqish vaqti va joyi to'g'risida savol munozarali bo'lib qolmoqda. Kromagnonlar ovchilar va yig'uvchilar edi. Ular rivojlangan tosh sanoati, yirik tuyoqlilar podalaridan keyin keng ko'chish, dafn marosimlari, diniy e'tiqod va san'atning paydo bo'lishi bilan ajralib turadi. Ular turli xil va murakkab tosh va suyak qurollarini yasashdi, mamontlarning suyaklari va terisidan yarim dugout yoki kulbalar shaklida doimiy turar joylar qurishdi va mo'ynali kiyimlar tikishdi. Bu odamlar paleolit ​​san'atining ko'plab namunalarini - turli xil bezaklarni, hayvonlar va odamlarning haykalchalarini, g'or va tosh rasmlarini yaratdilar. Ularning ijtimoiy tashkiloti qabilaviy jamiyatdir.¹⁰
XULOSA

Xulosa qilib aytganda bunday fazilatlar falsafa va boshqa ijtimoiy fanlarni organish va umuman, ta`lim-tarbiya jarayonida shakllanadi. Zamonaviy bilim va yuksak insoniy fazilatlarni egallash orqali Ozbekistonda ozod va obod jamiyat qurish vazifalari uyg`unligini ta`minlashga erishish butun ta`lim-tarbiya ishimizning bosh mezoni va uning oldida turgan muhim vazifadir. Jamiyat nima? Insoniyat azal-azaldan jamoa bolib yashaydi. Yer sayyorasi uning abadiy makoni, umumiy Vatanidir. Quyosh tizimidagi ana shu mitti sayyorada yashayotgan odamlar oilasini jamiyat deb atash odat tusiga kirgan. Demak, umumbashariy ma`noda jamiyat odamzodning umri, hayoti otgan hamma davri, joy va hududi bilan bogliq barcha ozgarish va jarayonlarni ifoda etadi.

Shu bilan birga, biror davlat hududidagi odamlar hayoti, sivilizasiyaning muayyan davrlaridagi turmushga nisbatan ham ushbu tushuncha qollanadi. Har qanday holda ham, u umumiy tushuncha bolib, ayrim odam va alohida shahs jamiyat a`zosi deb ataladi. 

Dunyoga eksperimental ilmiy munosabatni rivojlantirish va bir vaqtning o'zida ma'naviy dunyo va Xudo haqidagi bilimlarni rad etish bilan insonda hayvonlarga o'xshashlik, inson va yaratilgan dunyo o'rtasidagi bog'liqlikni anglamaslikka olib keldi. syundesmon, ammo biologik birikma sifatida; insonning bunday idrokdagi qirollik mavqei evolyutsiya jarayonining eng yuqori cho'qqisiga aylandi, u pastki hayvonot dunyosidan yuqori, ijtimoiy olamga rivojlanish sifatida ochib berildi. Inson shaxslarini tashkil qilishda ijtimoiylik universal evolyutsiya nazariyasi tomonidan inkor etilmaydi, balki qarama-qarshi bo'lgan asoslardan kelib chiqadi.

Hozirgi vaqtda evolyutsion nazariyada antropogenezga ozgina e'tibor berilmoqda. Xususan, universitetlarning biologik mutaxassisliklari talabalari uchun darvinizm bo'yicha darslikda antropogenezga 335 sahifadan 29 tasi (8,6%) ajratilgan. Shubhasiz, bu o'z-o'zidan insonning hayvonlardan kelib chiqishi to'g'risida - buyuk maymunlarga ega bo'lgan umumiy ajdod haqida mutlaqo aniq va inkor etilmaydigan nazariyani nazarda tutadigan ilmiy pozitsiyani ifodalaydi. Ammo yuqorida aytib o'tilgan qo'llanmaning ba'zi xulosalari odam kelib chiqishiga nisbatan bunday munosabatning to'g'riligini shubha ostiga qo'yadi. Mualliflar evolyutsiyaning asosiy omili - tabiiy tanlanishni eslatib o'tib, ushbu tanlovning ma'lum bir cheklanishini kiritmoqdalar: «Shubhasiz, jamiyat rivojlanishining dastlabki bosqichlarida, o'z manfaatlarini qo'yish qobiliyatining paydo bo'lishiga qaratilgan tanlov bo'lishi kerak edi. qabila hamma narsadan ustun, bu manfaatlar uchun o'z hayotini qurbon qilish. Darvin aytganidek, bu sotsiallikning paydo bo'lishi uchun zarur bo'lgan shart edi - "... eng ko'p xayrixoh a'zolarga ega bo'lgan jamiyatlar yanada rivojlanib, ko'p sonli avlodlarni qoldirishi kerak edi". Bu odamlarni odamlarga olib kelgan "altruizm genlari" ga ko'ra tanlov edi! Homo sapiensning tur sifatida kelib chiqishi altruistik moyillikka asoslangan bo'lib, ular egalarining kollektiv hayot sharoitida ustunligini aniqladilar.

Shunday qilib, inson evolyutsiyasi oziq-ovqat etishmovchiligi, sovuqdan boshpana uchun g'orlar etishmasligi sharoitida yoki hatto qo'lbola toshlar va tayoqlarni asbobga aylantirish sharoitida yashash uchun qattiq kurash bilan emas, balki alturistik moyilliklar bilan belgilanadi deb taxmin qilinadi. Bu xulosa g'alati emas.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. 
   Axmedov N. K. «Normal va patologik anatomiya bilan fiziologiya». Toshkent, Ibn Sino-1997 yil
   
2. 
   S A. Dolimov, A. Abdukarimov, SH. A. Axmedov «Topogrofik anatomiya», Toshkent Ibn Sino-1992 yil
   
3. 
   3. N. Axmedov Shomirzayev «Normal va topografik anatomiya». Toshkent 1991 yil
   
4. 
   Xudayberdiyev R. 3., Axmedov N. K, Zaxidov X. 3. «Odam anatomiyasi». Toshkent Ibn Sino-1993 yil
   
5. 
   Axmedov. K. «Odam anatomiyasi» Toshkent-1993 yil
   
6. 
   А.Т. Ғофуров, С.С. Файзуллаев. Эволюцион таълимот. Тошкент “Алоқачи нашриёти”, 2009 Ғафуров А. Т. Дарвинизм. Тошкeнт, Ўқитувчи, 1992. 348с.
   
7. 
   Яблоков А. В., Юсуфов А. Г. Эволютсионноe учeниe (Уч. пособиe). 3-e изд., пeрeработ. и доп. М.: Высшая школа, 1989. 335с.
   
8. 
   Биология. В 2х книгах. М., «Высшая школа» 1999. Под.рeд. В.Н. Ярыгина. 1 т - 447с, 2т -351с Иорданский Н.Н. Эволюция жизни.
   
9. 
   М: Издатeлский сeнтр «Акадeмия», 2001. 425с
   
10. 
    Дарвин Ч. Происхождeниe видов путём естeствeнного отбора. Соч. в 9 томах. Том 3. М-Л. 1939, 831с.
    
11. 
    Майр E. Популятции, виды и эволюция. М.: Мир, 1974, 460с.
    
12. 
    Грант В. Эволюция организмов. М.: Мир., 1980. 407с.
    
13. 
    Шмалгаузeн И. И. Пути и закономeрности эволютсионного протсeсса. М.: Наука, 1983. 360с.
    
14. 
    Дубнищeва Т.Я. Концeпции соврeмeнного естeствознания.
    
15. 
    М: ИКС «Маркeнтинг», Новосибирск ООО «Изд. ЮКEА», 2001. 830с.
    
16. 
    Валиханов М.Н. Табиатшуносликнинг замонавий концeпциялари.
    
17. 
    Тошкeнт. 2004. 241с. Правдин Ф.Н, Дарвинизм, Тошкeнт «Ўқитувчи» 1973 Парамонов А.А, Дарвинизм, Москва, Просвeшeниe 1978
    
18. 
    Гeоргeвский А.В, Дарвинизм, М, Просвeшeниe, 1985 Воронцов
    
19. 
    Н.П, Сухорикова Л.Н, Эволюция органичeского мира, Москва, Просвeшeниe1991 Вeрнадский В.И, Биосфeра, Москва, Мисл 1967.
    

1 1. Axmedov N. K. «Normal va patologik anatomiya bilan fiziologiya». Toshkent, Ibn Sino-1997 yil

2 S A. Dolimov, A. Abdukarimov, SH. A. Axmedov «Topogrofik anatomiya», Toshkent Ibn Sino-1992 yil

3 S A. Dolimov, A. Abdukarimov, SH. A. Axmedov «Topogrofik anatomiya», Toshkent Ibn Sino-1992 yil

4 1. Axmedov N. K. «Normal va patologik anatomiya bilan fiziologiya». Toshkent, Ibn Sino-1997 yil

5 ^ 1. Axmedov N. K. «Normal va patologik anatomiya bilan fiziologiya». Toshkent, Ibn Sino-1997 yil

6 S A. Dolimov, A. Abdukarimov, SH. A. Axmedov «Topogrofik anatomiya», Toshkent Ibn Sino-1992 yil

7 ^ S A. Dolimov, A. Abdukarimov, SH. A. Axmedov «Topogrofik anatomiya», Toshkent Ibn Sino-1992 yil

8 ^ S A. Dolimov, A. Abdukarimov, SH. A. Axmedov «Topogrofik anatomiya», Toshkent Ibn Sino-1992 yil

9 Xudayberdiyev R. 3., Axmedov N. K, Zaxidov X. 3. «Odam anatomiyasi». Toshkent Ibn Sino-1993 yil

10 Xudayberdiyev R. 3., Axmedov N. K, Zaxidov X. 3. «Odam anatomiyasi». Toshkent Ibn Sino-1993 yil