Mavzu: Afrika mamlakatlari aholisi soni dinamikasi va joylashishi Reja

Mavzu: Afrika mamlakatlari aholisi soni dinamikasi va joylashishi

Reja:

1. 
   Afrikaning zamonaviy aholisining etnik tarkibi
   
2. 
   Afrika mamlakatlari aholisi soni dinamikasi
   
3. 
   Afrikada xilma-xil foydali qazilmalari
   

Afrika aholisi 1 milliardga yaqin. Qit'a aholisining o'sishi 2004 yilda dunyodagi eng yuqori ko'rsatkich bo'lib, u 2,3% ni tashkil etdi. So‘nggi 50 yil ichida o‘rtacha umr ko‘rish 39 yoshdan 54 yoshga ko‘tarildi.

Aholisi asosan ikki irq vakillaridan iborat: Sahroi Kabirning janubidagi negroidlar va Shimoliy Afrikadagi kavkazoidlar (arablar) va Janubiy Afrika (burlar va ingliz-janubiy afrikaliklar). Eng ko'p odamlar Shimoliy Afrika arablaridir.
Materikning mustamlakachilik rivojlanishi davrida ko'plab davlat chegaralari etnik xususiyatlar hisobga olinmagan holda chizilgan, bu haligacha millatlararo nizolarga olib keladi. Afrikada aholining oʻrtacha zichligi 22 kishi/km² ni tashkil etadi, bu Yevropa va Osiyodagidan ancha past.
Urbanizatsiya bo'yicha Afrika boshqa mintaqalardan ortda qolmoqda - 30% dan kam, ammo bu erda urbanizatsiya darajasi dunyodagi eng yuqori ko'rsatkichdir, ko'plab Afrika mamlakatlari soxta urbanizatsiya bilan ajralib turadi. Afrika qit'asidagi eng yirik shaharlar - Qohira va Lagos.

Tillar

Afrikaning avtoxton tillari 32 oilaga bo'lingan, ulardan 3 tasi (semit, Hind-yevropa Va avstroneziya) qit'aga boshqa mintaqalardan "infiltratsiya" qilgan.

Shuningdek, 7 ta alohida va 9 ta tasniflanmagan tillar mavjud. Afrikaning eng mashhur ona tillari - Bantu tillari (Suahili, Kongo), Fula.
Hind-yevropa tillari mustamlakachilik davri tufayli keng tarqaldi: ingliz, portugal, frantsuz ko'p mamlakatlarda rasmiy hisoblanadi. 20-asr boshidan Namibiyada. gapiradigan zich joylashgan jamoa nemis asosiysi sifatida. Qit'ada paydo bo'lgan hind-evropa oilasiga tegishli yagona til bu Janubiy Afrikaning 11 rasmiy tillaridan biri bo'lgan afrikaans tilidir. Shuningdek, afrikaans tilida so'zlashuvchilar jamoalari Janubiy Afrikaning boshqa mamlakatlarida: Botsvana, Lesoto, Svazilend, Zimbabve, Zambiyada yashaydi. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, Janubiy Afrikada aparteid rejimi qulaganidan keyin afrikaans tili boshqa tillar (ingliz va mahalliy afrika) bilan almashtiriladi. Uning tashuvchilari soni va qamrovi kamayib bormoqda.
Afrosiy til sakro oilasining eng keng tarqalgan tili - arab tili Shimoliy, G'arbiy va Sharqiy Afrikada birinchi va ikkinchi til sifatida qo'llaniladi. Ko'pgina Afrika tillari (hausa, suahili) arab tilidan juda ko'p miqdordagi qarzlarni o'z ichiga oladi (birinchi navbatda, siyosiy, diniy lug'at, mavhum tushunchalar qatlamlarida).
Avstroneziya tillari madagaskaramalagasliklar aholisi - avstroneziyadan bo'lgan, ehtimol bu erga kelgan xalq tomonidan so'zlashadigan malagasy tili bilan ifodalanadi. II-V asrlar e'lon.
Afrika qit'asi aholisi bir vaqtning o'zida turli xil kundalik vaziyatlarda ishlatiladigan bir nechta tillarni bilish bilan ajralib turadi. Masalan, o'z tilini saqlab qolgan kichik etnik guruh vakili mahalliy tildan oila davrasida va o'z qabiladoshlari bilan muloqotda, mintaqaviy millatlararo tildan foydalanishi mumkin (KDRdagi Lingala, Markaziy Afrika Respublikasida Sango, Hausa). Nigeriyada, Malidagi Bambara) boshqa etnik guruhlar vakillari bilan muloqotda va davlat tili (odatda Yevropa) hokimiyat bilan muloqotda va boshqa shunga o'xshash vaziyatlarda. Shu bilan birga, tilni bilish faqat gapirish qobiliyati bilan cheklanishi mumkin (2007 yilda Sahroi Kabirdagi Afrika aholisining savodxonlik darajasi umumiy aholining taxminan 50% ni tashkil etgan)

Afrikadagi din

Jahon dinlari orasida islom va nasroniylik ustunlik qiladi (eng keng tarqalgan mazhablar katoliklik, protestantizm, kamroq darajada pravoslavlik, monofizitizm). Sharqiy Afrikada buddistlar va hindular ham bor (ularning aksariyati Hindistondan). Afrikada iudaizm va baxiylik izdoshlari ham bor. Afrikaga tashqaridan kiritilgan dinlar ham sof shaklda, ham mahalliy an'anaviy dinlar bilan sinxronlashtirilgan. Afrikaning "asosiy" an'anaviy dinlari orasida Ifa yoki Bwiti bor.

Ta'lim

Afrikadagi an'anaviy ta'lim bolalarni Afrika dinlariga va Afrika jamiyatidagi hayotga tayyorlashni o'z ichiga olgan. Mustamlaka davridan oldingi Afrikadagi ta'lim o'yinlar, raqslar, qo'shiqlar, rasm chizish, marosimlar va marosimlarni o'z ichiga olgan. Qariyalar mashg'ulotlar bilan shug'ullangan; Jamiyatning har bir a’zosi bola tarbiyasiga hissa qo‘shadi. To'g'ri gender-rol xulq-atvori tizimini o'rganish uchun qizlar va o'g'il bolalar alohida o'qitildi. O'qishning apogeyi bolalikning tugashi va kattalikning boshlanishini anglatuvchi o'tish marosimlari edi.
Mustamlaka davrining boshlanishi bilan ta'lim tizimi Evropaga o'zgartirildi, shuning uchun afrikaliklar Evropa va Amerika bilan raqobatlasha oldilar. Afrika o'z mutaxassislarini etishtirishga harakat qildi.
Hozirda ta'lim bo'yicha Afrika hali ham dunyoning boshqa qismlaridan ortda qolmoqda. 2000-yilda Afrikaning Sahroi Kabiridagi bolalarning atigi 58% maktabda oʻqigan; bular eng pastlari. Afrikada 40 million bola bor, ularning yarmi maktab yoshida, ular qabul qilmaydi maktab ta'limi. Ularning uchdan ikki qismini qizlar tashkil etadi.
Mustamlakachilikdan keyingi davrda Afrika hukumatlari ta'limga ko'proq e'tibor qaratdilar; ko'p sonli universitetlar tashkil etildi, garchi ularni rivojlantirish va qo'llab-quvvatlash uchun mablag' juda kam bo'lsa-da, ba'zi joylarda u butunlay to'xtadi. Biroq, universitetlar haddan tashqari gavjum, bu ko'pincha o'qituvchilarni smenada, kechqurun va dam olish kunlarida ma'ruza qilishga majbur qiladi. Ish haqining pastligi tufayli xodimlarning kamayishi kuzatilmoqda. Kerakli mablag'larning etishmasligidan tashqari, Afrika universitetlarining boshqa muammolari tartibga solinmagan darajalar tizimi, shuningdek tizimdagi tengsizlikdir. martaba ko'tarilishi professor-o'qituvchilari orasida, bu har doim ham kasbiy fazilatlarga asoslanmaydi. Bu ko'pincha norozilik va o'qituvchilarning ish tashlashlariga sabab bo'ladi.

Afrika aholisining etnik tarkibi

Afrikaning zamonaviy aholisining etnik tarkibi juda murakkab. Qit'ada bir necha yuz katta va kichik etnik guruhlar yashaydi, ulardan 107 tasi har birida 1 million kishidan, 24 tasi esa 5 milliondan oshadi. Ularning eng yiriklari: misrlik, jazoirlik, marokash, sudan arablari, xausa, yoruba, fulbe, igbo, amxara.

Afrika aholisining antropologik tarkibi

Afrikaning zamonaviy aholisida turli irqlarga mansub turli xil antropologik tiplar mavjud.
Materikning shimoliy qismida Sahroi Kabirning janubiy chegarasigacha boʻlgan qismida hind-Oʻrta yer dengizi irqiga mansub xalqlar (arablar, berberlar) (katta kavkazoid irqining bir qismi) yashaydi. Bu poyga qora teri rangi, qora ko'zlari va sochlari, to'lqinli sochlari, tor yuzi va ilgak burni bilan ajralib turadi. Biroq, berberlar orasida oq ko'zli va oq sochli ham bor.
Sahara janubida uchta kichik irq - negro, negrillian va bushman tomonidan ifodalangan yirik negro-avstraloid irqiga mansub xalqlar yashaydi.
Ular orasida negr irqiga mansub xalqlar ustunlik qiladi. Bularga Gʻarbiy Sudan aholisi, Gvineya qirgʻoqlari, Markaziy Sudan, nilotlar guruhi (yuqori Nil), Bantu xalqlari kiradi. Bu xalqlar terining quyuq rangi bilan ajralib turadi, qora sochlar va ko'zlar, sochlarning maxsus tuzilishi, spirallarda kıvrılma, qalin lablar, past burun ko'prigi bilan keng burun. Yuqori Nil xalqlarining o'ziga xos xususiyati yuqori o'sish, ba'zi guruhlarda 180 sm dan oshadi (dunyoda maksimal).
Negril irqining vakillari - Negrils yoki Afrika pigmeylari - Kongo, Uele va boshqa daryolar havzalarining tropik o'rmonlarining qisqa (o'rtacha 141-142 sm) aholisi.O'sishdan tashqari, ular uchinchi darajali kuchli rivojlanishi bilan ham ajralib turadi. Negroidlarnikidan ham kengroq soch chizig'i, qattiq tekislangan burun ko'prigi, nisbatan ingichka lablar va boshqalar. ochiq rang teri.
Kalaxari cho'lida yashovchi bushmenlar va hottentotlar bushmanlar irqiga mansub. Ular o'ziga xos xususiyat engilroq (sarg'ish-jigarrang) teri, ingichka lablar, tekisroq yuz va terining ajinlari va steatopigiya (son va dumbalarda teri osti yog 'qatlamining kuchli rivojlanishi) kabi o'ziga xos belgilar.
Shimoliy-Sharqiy Afrikada (Efiopiya va Somali yarim orolida) hind-O'rta er dengizi va negroid irqlari (qalin lablar, tor yuz va burun, to'lqinli sochlar) o'rtasida oraliq pozitsiyani egallagan Efiopiya irqiga mansub xalqlar yashaydi.
Umuman olganda, Afrika xalqlari o'rtasidagi yaqin aloqalar irqlar o'rtasida keskin chegaralarning yo'qligiga olib keldi. Janubiy Afrikada Yevropa (Gollandiya) mustamlakachiligi rangli odamlar deb ataladigan maxsus turdagi shakllanishga olib keldi.
Madagaskar aholisi heterojen bo'lib, unda janubiy osiyo (mo'g'ul) va negroid turlari ustunlik qiladi. Umuman olganda, Malagasi uchun ko'zning tor kesimi, yonoq suyaklari, jingalak sochlar, tekislangan va ancha keng burun ustunlik qiladi.

Afrika hayotiy harakati

Afrika aholisining dinamikasi, nisbatan tufayli kichik o'lcham migratsiya, asosan uning tabiiy harakatini belgilaydi. Afrika tug'ilish darajasi yuqori bo'lgan hududdir, ba'zi mamlakatlarda u 50 promillega yaqinlashadi, ya'ni biologik jihatdan mumkin bo'lgan darajaga yaqinlashadi. Qit'aning tabiiy o'sishi yiliga o'rtacha 3% ni tashkil qiladi, bu Yerning boshqa mintaqalariga qaraganda yuqori. Afrika aholisi, BMT ma'lumotlariga ko'ra, hozirda 900 million kishidan oshadi.
Umuman yuqori koeffitsientlar Tug'ilish ko'rsatkichlari G'arbiy va Sharqiy Afrikaga xos, ekvatorial o'rmonlar va cho'l hududlari uchun esa pastroq.
O'lim darajasi asta-sekin 15-17 ppm gacha kamayadi.

Kattaligi jihatidan Osiyodan keyin 2-oʻrinda. Maydoni 29,6 mln. km², orollari bilan 30,3 mln. km². Aholisi 720 mln. kishi (1995). Deyarli oʻrta qismidan ekvator chizigʻi oʻtgan. Shimolidan janubga tomon qariyb 8 ming kmga choʻzilgan. Shimoliy qismining eni 7500km (Almadi burnidan Xafun burnigacha). Janubiy qismining eni 3100km. Shimolida Oʻrta dengiz, gʻarbda Atlantika okeani, sharqda Hind okeani va Qizil dengiz bilan oʻralgan. 120 km li Suvaysh boʻyni orkali Osiyo bilan tutashgan. Yevropadan Afrikani Gibraltar boʻgʻozi ajratib turadi (eng tor joyi 13 km). Afrikaga bir necha orollar kiradi: sharqda Madagaskar, Zanjibar, Sokotra, Mafiya, Pemba, Komor, Maskaren, Amirant va Seyshel o.lari; gʻarbda Madeyra, Kanar, Yashil Burun o.lari; Gvineya qoʻltigʻida Pagalu, San-Tome, Prinsipi, Bioko va uzoqrokdagi Vozneseniye, Santa-Yelena, Tristanda-Kunya olari va boshqa Qirgʻoqlari uzilmali, kam parchalangan, koʻpincha togʻlardan iborat. Kdogʻoq yaqinida pasttekisliklar bor. Qoʻltiqlari keng va ochiq, eng yiriklari – Gvineya va Sidra (Katta Sirt). Qulay buxtalari kam. Eng yirik yarim oroli – Somali.

Afrikaning koʻproq qismi kembriydan oldin burmalangan platformadan iborat boʻlib, ustini paleozoy, mezozoy va uchlamchi hamda toʻrtlamchi davr jinslari qoplab yotadi. Qadimgi kristall jinsli zamin Markaziy Sahroi Kabir, Syerra-Leone, Sharqiy Sudan balandliklarida (anteklizalar), Kongo botigʻi atroflarida va ayniqsa, Sharqiy hamda Janubiy Afrikada yer yuzasiga chiqib yotadi. Platformaning shim. qismida (Sahroi Kabir, Sudan) zamin juda chuqur joylashgan (Sahroi Kabir – Arabiston platosi), janubiy qismida keng maydonlarda esa yer yuzasiga chiqib qolgan (Jan. Afrika qalqoni). Janubiy va shimoli-gʻarbda kembriydan oldingi platformaga zamini burmalangan plat-forma tuzilmalarining ayrim qismilari kelib qoʻshilgan. Bu tuzilmalar Kap togʻlarida va Atlas togʻlarining ichki rayonlarida yer yuzasiga chiqib qolgan. Alp burmalanishi davrida Afrikada Atlas togʻlarining shim. sohil boʻyi tizmalarigina koʻtarilgan. Kristall jinslardan iborat qadimgi peneplenlarning keng tarqalishi va choʻkindi jins qoplamalarining kam burmalanganli-gi natijasida materik relyefi yassidir. Afrikada plato va togʻliklar koʻp. Ularni tektonik yoriqlar boʻlib-boʻlib yuborgan. Qirlar hamda platolar ustida qoldiq choʻqqilar va vulkan togʻlari koʻtarilib turadi. Afrikaning eng baland nuqtasi – Kilimanjaro togʻidagi Kibo choʻqqisi (5895 m). Afrika koʻp qismining dengiz sathidan bal. 1000 m dan oshmaydi. Olimlar Afrika quyi paleozoy burmalanishi davrida Janubiy Amerika va Hindiston (Gondvana materigi) bilan quruqlik orqali birlashib turgan deb hisoblaydilar. Paleozoyda Sahroi Kabir – Arabiston platformasining ayrim qismlari dengizlar tagida qolgan. Afrikaning qolgan qismi relyefi uzoq davr davomida yemirilib tekislangan. Geologik tuzilishi va turli iqlim zonalarida tashqi omillarning relyefga turlicha taʼsir etishi natijasida materikda bir qancha geomorfologik oblastlar paydo boʻlgan: 1. Oʻrtacha balandlikdagi Atlas burma togʻlari. 2. Sahroi Kabir. Qumli choʻllar Sahroi Kabirning 1/4–1/8 qismini egallaydi. 3. Sudan tekisliklari oʻlkasi. Bu yerda orol shaklidagi togʻlar koʻp. 4. Yuqori Gvineya balandligi. Uning gʻarbida kristall jinsli qoldiq togʻlar va sharqida asosan qumtoshli platolar uchraydi. 5. Kongo botigʻi. 6. Habashiston togʻligi. 7. Somali zinapoyali platosi. 8. Uzilmalar va grabenlar bilan oʻyilgan Sharqiy Afrika togʻligi. Bu togʻlikning baʼzi joylari lava bilan toʻlgan va vulqonlar koʻtarilib turadi. 9. Janubiy Afrika Kalaxari botigʻini va uning atrofidagi balandliklarni hamda Kap togʻlarini oʻz ichiga oladi.
Foydali qazilmalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Afrikada xilma-xil foydali qazilmalar bor. Bulardan koʻplari dunyodagi eng katta konlardir. Foydali qazilma konlari turli geologik davrlar yotqiziklarida uchraydi. Afrikaning asosiy mineral boyliklari kembriydan oldin va kembriy davrida hosil boʻlgan. Marganets rudalari, boksit, oltin, qalay, niobiy va asbest konlari kembriydan oldingi jinslar tarkibida uchraydi. JAR, Esvatini va Zimbabveda xrizotil-asbest konlari, JARda surma va korund konlari, dunyodagi uran aralash eng boy oltin konlari, Zimbabveda xromit va oltin konlari, Gvineyada boksit konlari, Ganada marganets rudasi, boksit va oltin konlari, Kongoda kumush, Nigeriyada kumush va kolumbit, Madagaskar o.da grafit bor. Markaziy Afrikaning mis mintaqasi kembriy davrida hosil boʻlgan jinslar orasida Zambiyada koʻp uchraydi. Bu yerda mis bilan birgalikda kobalt, uran, rux, Namibiyada vanadiy, berilliy va litiy konlari, Marokashda kobalt va polimetall konlari bor. Janubiy Afrikadagi kumush, xromit, marganets, temir rudalari, titanmagnetit va flyuorit konlari quyi paleozoyda hosil boʻlgan. JAR va Kongo Demokratik Respublikasidagi tub olmos, JAR va Zimbabvedagi koʻmir konlari, Sahroi Kabirning Jazoirga qarashli qismidagi neft konlari, Misrdagi marganets konlari mezozoy (yura va boʻr davrlari)da hosil boʻlgan. Atlantika sohilidan Misrgacha choʻzilgan keng maydonda fosforit, Marokashda marganets rudasi, Marokash, Jazoir va Tunisda temir, qoʻrgʻoshin, rux konlari mavjud.
Iqlimi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ekvator chizigʻi materikni teng ikki qismga boʻlib turganidan Afrikaning ekvatordan shim. va janubiy tomondagi qismlari bir xil iqlim mintaqalariga ega: ekvator iqlimi zonasidan keyin ekvator musson iqlimi, tropik va subtropik iqlim zonalari keladi. Ekvatordan shim. va janubiy tomonda yil fasllari bir-biriga teskaridir, yaʼni shimolida yoz boʻlganida janubida qish boʻladi va aksincha, Janubiy yarim sharda yezda oylik oʻrtacha temperatura 30°dan ortiq boʻlganda, shim. qismida pasayib 10°,25°ga tushadi. Yozda Afrikaning shim. yarmida oʻrtacha oylik temperatura 25ye, 30° (Sahroi Ka-birda), janubiy yarmida esa 25ye, eng janubida 12ye boʻladi. Afrikadagi Tripoli shahri (Liviya) yaqinida Yer yuzida eng yuqori temperatura (58°) qayd kilingan. Kongo botigʻi va Gvineya qoʻltigʻining shim. sohilida juda koʻp (yiliga 1500–2000 mm) yogʻin tushadi. Afrikada eng seryogʻin joy Debunja (Kamerun togʻi etagi)da, yiliga 9655 mm yogʻin tushadi. Yogʻin miqdori, Sudanda janubidan shimolga tomon kamayib boradi. Qolgan rayonlarda ekvatorga hamda Hind okeaniga yaqinlashgan sari ortadi (200 mm dan 1500 mm gacha); Sahroi Kabirda, Kalaxarining janubi-gʻarbida va Namib choʻlida, iqlimni sovitib yuboradigan Bengela oqimi taʼsiri natijasida ahyon-ahyondagina bir oz yomgʻir (100–200 mm) yogʻadi. Afrikaning shim. va janubiy chekkalarida yomgʻir qishda (yiliga 600–700 mm) yogʻadi.
Suvlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Afrikada daryolarning geografik taqsimlanishi ham, sersuvligi ham turlicha. Atlantika okeaniga Kongo (Afrikadagi eng sersuv va uzunligi jihatidan ikkinchi oʻrindagi daryo – 4370 km), Niger, Oranj daryolari quyiladi. Hind okeaniga quyiladigan daryolardan eng kattasi Zambezi (2660 km). Oʻrta dengizga asosan Nil (Afrikadagi eng uzun daryo – 6671 km) quyiladi. Afrika maydonining 1/3 qismidan koʻprogʻi ichki suv havzalaridir. Bu yerlarda sernam mavsumlardagina suv oqadi (Sahroi Kabir, Kalaxari, Sharqiy Afrikaning bir qismi). Katta daryolar turli xil iqlimli oʻlkalardan oqib oʻtadi va rejimi juda murakkab. Dare oʻzanlarida ostonalar va sharsharalar koʻp (Nil ostonalari, Zambezidagi Viktoriya sharsharasi, Kongodagi Stenli va Livingston sharsharalari). Afrikadagi eng yirik koʻllar tektonik yoʻl bilan hosil boʻlgan: Sharqiy Afrikadagi Albert, Eduard, Kivu, Tanganika (chuq. 1435 m – chuqurligi jihatidan dunyoda Baykal koʻlidan keyin 2-oʻrinda), Nyasa, Rudolf koʻllari ana shulardandir. Afrikadagi eng yirik koʻl – Vik-toriya koʻli. Efiopiya togʻligida Tana koʻli bor, chala choʻl oʻlkalarida oqmaydigan shoʻr koʻl koʻp (Chad, Ngami).
Tuproq va oʻsimliklari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Afrikada tuproq-oʻsimlik qoplami zona-zona boʻlib joylashgan. Gvineya qoʻltigʻining shim. sohili va Kongo botigʻi sernam boʻlganidan podzollashgan laterit tup-rokdarda doim yashil sernam ekvatorial oʻrmonlar oʻsadi. Bu oʻrmonlar kalin, yarusli boʻlib, daraxt turlari nihoyatda koʻp, liana (chirmoviq)lar va epifitlarga boyil Yozda yogʻin yogʻadigan rayonlarda siyrak oʻrmonlar – savannalar (tropik oʻrmonli dashtlar), tikanli butazorlar uchraydi. Savannalarda gʻallagulli oʻtlar yilning quruq faslida qovjirab qoladi. Daraxtlar barg tashlaydi. Savannalarda daraxtlardan palma, baobab, akatsiya va boshqalarlar oʻsadi. Savannalarda kizil va qizil-qoʻngʻir tuproqlar, savanna oʻrmonlarida qizil-jigarrang toʻproqlar tarqalgan. Savannalarning ancha qismi haydab yuborilgan yoki yaylovga aylantirilgan. Choʻllarda (Sahroi Kabir, Namib) oʻsimlik siyrak, turlari kam. Sahroi Kabirda kserofitlar – yantoq, bargsiz retam butasi, lekanora lishaynigi, quruq oʻzanlar boʻylab yulgʻun, akatsiya oʻsadi, suv bor joylarda (vohalarda) xurmo ekiladi. Kalaxari choʻlining janubi-gʻarbida sukkulentlar, Namib choʻlida velvichiyalar oʻsadi. Afrikaning shim. subtropik yerlarida hamda janubiy chekkalarida doim yashil butazorlar tipik oʻsimliklardir; togʻ yon bagʻirlari oʻrmonlar bilan qoplangan. Afrikada 40000 dan ortiq gulli oʻsimlik turlari bor. Aning katta qismi Paleotropik ob-lastga kiradi. Sahroi Kabir va Afrikaning shimoliy sohili Golarktika oblasti tarkibidadir. Qitʼaning eng janubi-gʻarbiy chekkasi Kap oblastini hosil qiladi.
Hayvonot dunyosi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Afrika hayvonot dunyosi boy va xilma-xil. Shimoliy Afrika va Sahroi Kabir Palearktika oblastiga kiradi. Bu yerlarda Janubiy Yevropa hayvon turlari bilan birga Efiopiya zoogeografik oblasti turlari uchraydi. Afrikaning qolgan hududi Efiopiya oblastiga kiradi. Sirtlon, viverra, dumsiz maymunlar, quyon, tuvaloq (Atlas togʻlarida), mendasa va bubala jayranlari, oddiy gʻizol, fenek tulkisi va boshqa (Sahroi Kabirda), Janubiy Yevropa hayvonlari, koʻzoynakli ilon, daman, tuyaqush Efiopiya oblasti hay-vonlaridir. Sahroi Kabirda bir oʻrkach-li tuya boqiladi. Efiopiya oblasti qalin oʻrmonlarida maymunlar, fillar, buyvollar (suv sigiri), mitti suv aygʻirlari, qushlardan aksari oʻrmalab chiquvchilar (qizilishton, sassiqpopishak, kulrang toʻtiqush) uchraydi. Qoʻngʻiz, kapalaklar juda koʻp. Savanna, chala choʻl va choʻllarda oʻtxoʻr hayvonlar: jayranlar (40 ga yaqin turi bor), zebra, jirafa, karkidon, begemot, buyvol, fillar; yirtqichlardan arslon, qoplon, gepard, silovsin va sirtlonlar: hasharotlardan termitlar va setse pashshasi koʻp. Noyob hayvonlar qoʻriklanadi.
Tabiat rayonlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Afrika tabiiy sharoitiga koʻra quyidagi rayonlarga boʻlinadi: Shimoliy Afrika – ichki plato atrofini oʻrab olgan Atlas togʻlari oblasti; Sahroi Kabir – dunyoda eng katta tropik choʻl; Sudan – savannalar va siyrak oʻrmonlar oblasti; Afrikaning qolgan hududi geologik tuzilishi va relyefiga, iqlimi hamda tuproq-oʻsimlik qoplami xususiyatlariga koʻra Markaziy Afrika (Kongo botigʻi va uning atrofidagi balandliklar), Somali yarim oroli, Sharqiy Afrika va Janubiy Afrikaga boʻlinadi.
Afrika qitasini kim kashf etgan Oʻrganilish tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shim. Afrika qirgʻoqpari miloddan avvalgi 2-asrdan boshlab misrliklarga maʼlum edi. Milodgacha boʻlgan 6-asrda materik qirgʻoqlari boʻylab finikiyaliklar suzib chiqqanlar. Milod boshlarida indoneziyaliklar Madagaskar o.ni kashf etib, uning sharqiy qirgʻoklarini egalladilar. Arablar oʻrta asrda Shimoliy Afrikani egallab boʻlgach, uning sharqiy qismiga borganlar. Afrikaning gʻarbiy qirgʻoqlari portugallarning Hindistonga boruvchi dengiz yoʻllarini qidirish vaqtlaridan maʼlum boʻlgan. 1443–44 ylarda N. Trishtan Mavritaniya qirgʻoklarini kashf etdi. Shu davrdan boshlab qul sotish ishlari boshlandi. 15-asrdagi B. Diash, Vasko da Gamalarning Afrikaga sayohatlari maʼlum. 16-asrda materik qiyofasi maʼ-lum boʻlgan edi. Materik ichki qismlarini 16–18-asrlarda portugallar, ingliz va fransuzlar oʻrgana boshladilar. 19-asrdan boshlab materik ichki rayonlari yanada mukammal oʻrganila boshladi (D. Livingston, G. Bart, J. Spik, G. M. Stenli, R. Kays va boshqa ekspeditsiyalari). Afrika tabiatini oʻrganishda rus sayohatshunoslari – YE. P. Kovalevskiy va V. V. Yunker xizmatlari bor.
Aholisi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Afrika antropogenez markazlaridan biri. Bu hakda 20-asrning 50–70-yillaridagi topilmalar koʻrsatgan. Minglab yillar davomida Afrikada aholining turli etnik guruhlari tar-kib topgan. Hozirgi vaqgda Ada dunyo aholisining qariyb 1/10 qismi yashaydi. Irqiy tarkibi juda xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Negroidlarning turli tiplari Afrika hududida Saxroi Kabirdan jan.ga qarab tarqalgan. Janubiy Afrikada bushmen va gottentot irq guruhlari mavjud. Shimoliy Ani yevropoidlarning janubi- ga xos xalqlari egallagan. Negroid va yevropoidlarning qadimdan bir-birlari bilan aloqasi natijasida Efiopiya irq tiplari ham tashkil topgan. Madagaskar o.da mongoloidlar irqiga mansub aholi yashaydi. Afrika aholisi juda koʻplab qabila va millatlardan tarkib topgan. Mustamlaka tuzumi aholi rivojlanishini toʻxtatib qoʻygan. Mustamlakachilikka qarshi kurash, davlat mustaqilligiga erishish, milliy ongning oʻsishi, madaniyat markazlarini tashkil etish – hammasi etnik birlashuvni tezlashishiga olib keldi. Buning natijasida Afrikada yangi xalq va millatlar tarkib topdi. Afrikaning koʻplab xalqlari hali yaxshi oʻrganilmagan. Afrikada 4 ta lingvistik oila: afro-osiyo, kongo-kordofan, nil-sahroi kabir va koysan til sinflari mavjud. Yevropoid irqiga taalluqli – ingliz, fransuz, ispan, italiya, portugal va boshqa xalqlar Afrika aholisining 3 % ni tashkil qiladi. Afrikada aholining 42 % musulmon, 22 % xristian, 36 % mahalliy anʼanaviy dinlarga eʼtiqod qiladi. Siyosiy boʻlinishi. Ikkinchi jahon urushidan keyin mustamlaka tuzumining yemirilib borishi va milliy ozodlik harakatlarining kuchayishi natijasida hozirgi zamon Afrika siyosiy xaritasi mutlaqo oʻzgarib ketgan. Avval-gi Yevropa davlatlari mustamlaka tizimida boʻlgan bir qancha davlatlar oʻz erkinligiga erishgan va oʻnlab yangi davlatlar tashkil topgan. Hozirgi vaqtda Afrikada 53 ta davlat va Ispaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya mulki boʻlgan davlatlar joylashgan (jadvalga q.)