Mavzu: Adabiy-tarixiy jarayonda an’ana va yangilanish. Ijodkor laborotoriyasi muammolari. Adabiyot nazariyasi va adabiy jarayon munosabati

Mavzu:Adabiy-tarixiy jarayonda an’ana va yangilanish. Ijodkor laborotoriyasi muammolari. Adabiyot nazariyasi va adabiy jarayon munosabati
1. An’ana va novotorlik
2.Ijodkor laborotoriyasi haqida
3. Adabiyot nazariyasi va adabiy jarayon
Reja:
“Adabiy jarayon” termini XX asr 20-30- yillarida paydo bo‘lgan va 60-yillarda keng qo‘llana boshlagan. “Adabiy jarayon” tushuncha sifatida adabiyotga tarixiy o‘zgarib boradigan hodisa sifatida qarash natijasida XIX-XX asr davomida shakllangan. XI asrdan “adabiy evolutsiya”, “davr adabiy hayoti” terminlari faol ishlatilgan. “Tarix” so‘zi voqelikning tugallanganini, “jarayon” esa harakatning davom etayotganligini bildiradi. Harakatning to‘xatamasdan davom etishi esa juda ko‘p omillar bilan bog‘lanadi va ularni taqozo etadi..

Badiiy adabiyot ko‘p asrlik tarixga ega. U ming yillar davomida rivojlanib keladi. Biroq hozirgi davrga qadar bo‘lgan adabiyot tarixi oldinga qarab to‘xtovsiz yuksalishdangina iborat bo‘lmay, balki adabiyot va san’at taraqqiyoti uchun zarur sharoit bo‘lgan. Yozuvchilar goho adabiy rivojlanishga o‘z qobiliyati va iste’dodi imkoniytlari darjasida hissa qo‘shmaganlar. Adabiyot XV asrda yangi, Navoiy zamonida Markaziy Osiyoda gullash davrini kechirgan bo‘lsa, XVII va XVIII asrlardan kelib, ijtimoiy-siyosiy hayotning tarqoqligi bilan bog‘liq holda birmuncha susayib ketdi.

San’at asarlarining aniq mazmuni va taqdiri turli-tuman ijtimoiy munosabatlar va milliy taraqqiyotning o‘ziga xosligi bilan belgilanadi. Shunga ko‘ra san’at taraqqiyotidagi har bir boqich o‘ziga xos va takrorlanmas.
Navoiy lirikasi 500 yil davomida kishilar qalbiga ma’naviy ozuqa berib kelayotgan bo‘lsa undan oldin Atoyi va Lutfiy g‘azallari ham, keyingi asrlarda vujudga kelgan Bobur, Muqimiy, Furqat she’rlariham adabiyotimiz uchun o‘lmas xazinadir.
Adabiy jarayondagi g‘oyaviylik an’anaviylik to‘g‘ridan to‘g‘ri
muayyan ijtimoiy kuchlar rivojidagi davomiylikni,
an’anaviylikni aks ettiradi. g‘oyaviylik an’anaviylik o‘tmishdagi fikrlar va
qarashlarning yangi sharoitiga moslashgan, o‘zgartirilgan,
chuqurlashtirilgan hamda to‘ldirilgan holda yangicha ifodalanishidir.
Ko‘pchilik milliy adabiyotlarga o‘zaro bog‘liq an’anaviylik tiplar qatorini uchratish mumkin.
Badiiy tasvir vositalari sohasidagi an’anaviylik o‘zaro xos xususiyatga egadir. Har bir yozuvchi o‘z asarining mazmunini ifodalash maqsadida ko‘plab til vositalarini ishga soladi. Bu vositalar g‘oyalardan farqli o‘laroq, ijtimoiy yo‘nalishlari turlicha bo‘lgan yozuvchilarning asarlarida uchraydi.
Adabiyot shunchaki estetik hodisa emasligi, chunki badiiy asarning talqin etish tarixiy voqelik va jamiyatning ayni paytdagi holatiga munosabat bilan bo‘gliqligi, unga adabiy jarayonga xos o‘zgarishlar, undagi yetakchi adabiy-estetik qarashlar bevosita ta’sir etadi.
(Ingliz adabiyotshunosi Terri Iglton)
Adabiyot va san’atdagi yangilanish “navotorlik” so‘zi bilan ifodalanadi. Navotorlik (lotincha navotor – yangilanuvchi, yangilovchi) adabiy jarayon bilan aloqador. U adabiy an’ana va mustahkam aloqa bo‘lib, keyinchalik o‘zi adabiy an’anaga aylanuvchi adabiy-estetik hodisadir. o‘zbek adabiyotida XX asrda shakl va mazmun jihatdan tubdan yangilandi. Bunga Mahmudxo‘ja Behbudiy, Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy singari ijodkorlarning sa’y-harakati, ijodiy intilishlari tufayli erishildi. Ular adabiyotni mavjud voqelikka yaqinlashtirib, unga drama, roman singari yangi janrlarni olib kirishdi.
Adabiy jarayondagi o‘zgarishlar, o‘ziga xos farqli jihatlar adabiy janrlarning undagi o‘rnida ham ko‘rinadi. Ayonki, hech qachon adabiy janrlar bir xil darajada “faol bo‘lmaydi”. Adabiy jarayonda muayyan davrda she’riyat, ma’lum bir paytda dramma ustunlik qiladi. Keyingi paytda esa roman, qissa, hikoya janridagi asarlar “peshqadam” bo‘lib turadi. Adabiy jarayon manzarasini ko‘proq shu janrdagi asarlar belgilamoqda. Umuman adabiyotning barcha jihatlarini qamrab olgan, o‘zida aks ettirgan adabiy jarayon ijtimoiy hayotdagi o‘zgarishlar, adabiy an’analar, adabiy aloqalar, adabiy avlodlar va yana juda ko‘p omillar bilan bog‘liq murakkab hodisadir.

Har bir davr adabiyotning o‘ziga xos xususiyati avvalo undagi an’analar va yangilanishlardan bilinadi. An’ana va yangilanish barcha sohalarning bo‘lgani singari so‘z san’atining ham yashovchanligni ta’minlaydi. Adabiy jarayonning tarkibiy qismi bo‘lgan adabiy an’ana o‘tmish adabiyotida erishilgan davrlar o‘tsa-da, ahamiyati va qadrini yo‘qotmasdan, hamisha dolzarb bo‘lib kelgan tajribalar jamuljamidir. Vaqt sinovidan o‘tgan adabiy an’ana zamona talablariga javob bersa, saqlanib qoldi. Agar davr o‘zgarishlariga mos kelmasa, qanchalik qadimiy, ko‘lamdor bo‘lmasin, u ham iste’moldan qoladi.

Har bir davr adabiyotning o‘ziga xos xususiyati avvalo undagi an’analar va yangilanishlardan bilinadi. An’ana va yangilanish barcha sohalarning bo‘lgani singari so‘z san’atining ham yashovchanligni ta’minlaydi. Adabiy jarayonning tarkibiy qismi bo‘lgan adabiy an’ana o‘tmish adabiyotida erishilgan davrlar o‘tsa-da, ahamiyati va qadrini yo‘qotmasdan, hamisha dolzarb bo‘lib kelgan tajribalar jamuljamidir. Vaqt sinovidan o‘tgan adabiy an’ana zamona talablariga javob bersa, saqlanib qoldi. Agar davr o‘zgarishlariga mos kelmasa, qanchalik qadimiy, ko‘lamdor bo‘lmasin, u ham iste’moldan qoladi.