Qo`shilgan qiymat solig’i, soliq to`lovchilar tarkibi.
Qo’shilgan qiymat solig’i soliq ob`yekti, bazasi va soliq stavkalari.
7.1. Qo`shilgan qiymat solig’i, soliq to`lovchilar tarkibi. .
Qo`shilgan qiymat solig`i – har bir ishlab chiqarish bosqichida va realizatsiya jarayonida undiriladigan ko`p qirrali bilvosita soliqdir. Korxona kundalik xo`jalik faoliyatida mahsulot yetkazib beruvchilardan tovar va xom-ashyo sotib oladi va ulardan mahsulot yoki ish, xizmatlar ishlab chiqaradi. Demak, qayta ishlab chiqarish, ishlab chiqarish va sotishda qo`shilgan qiymat yaratiladi.
Qo`shilgan qiymat o`zining iqtisodiy mohiyatiga ko`ra, sotilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko`rsatilgan xizmatlarning qiymati bilan ishlab chiqarish jarayonida iste`mol qilingan tovarlar, xom-ashyolar va xizmatlarning qiymati o`rtasidagi farqdan iboratdir.
O`zbekiston soliq tizimida qo`shilgan qiymat solig`i 1992 yildan buyon amal qilmoqda. Ushbu soliq oborotdan olinadigan soliq va sotuvdan olinadigan soliqlar o`rniga aksiz solig`i bilan birgalikda kiritilgan.
Qo`shilgan qiymat solig`ini davlat byudjetining daromad qismiga jalb qilish g`oyasi dastlab XX asrning boshlarida yuzaga keldi. Bu taklifni birinchi marta Germaniya byudjet amaliyotida joriy etishni 1919 yilda Vilgelm fon Simens ilgari surdi.
Qo`shilgan qiymat solig`ini amaliyotga joriy etish va undirish mexanizmi birinchi marta fransuz moliyachisi M.Lore tomonidan ishlab chiqildi. Ammo qo`shilgan qiymat solig`i M.Lorening taklifidan so`ng o`tgan 10 yildan ortiq vaqt mobaynida tajriba uchun taklif etilgan shaklda qo`llanildi. Fransiyada qo`shilgan qiymat solig`i haqiqatda 1968 yildan boshlab joriy etildi.
XX asrning 70-yillarida qo`shilgan qiymat solig`i G`arbiy Evropaning qator mamlakatlarining soliq amaliyotida joriy qilindi. Buning asosiy sababi va huquqiy asosi bo`lib, Evropa iqtisodiy hamjamiyati tomonidan hamjamiyatga a`zo mamlakatlarda qo`shilgan qiymat solig`ini undirishni tartibga solishning huquqiy me`yorlarini umumlashtirish to`g`risidagi maxsus Direktivaning qabul qilinishi hisoblanadi. Mazkur Direktiva 1977 yilda qabul qilindi va unda bilvosita soliqlarning asosiy turi sifatida qo`shilgan qiymat solig`i e`tirof etildi.
SOLIQ TO`LOVCHILAR TARKIBI
O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi va (yoki) tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qiluvchi quyidagilar qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lovchilar deb e’tirof etiladi. Jumladan:
1) O‘zbekiston Respublikasining yuridik shaxslari;
3) O‘zbekiston Respublikasi hududida tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qiluvchi chet el yuridik shaxslari, agar tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qilish joyi deb O‘zbekiston Respublikasi e’tirof etilsa; 4) faoliyatni O‘zbekiston Respublikasida doimiy muassasalar orqali amalga oshiruvchi chet el yuridik shaxslari;
5) O‘zbekiston Respublikasining bojxona chegarasi orqali tovarlarni olib o‘tuvchi shaxslar.
2)tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan daromadi soliq davrida bir milliard so‘mdan oshgan yoxud ixtiyoriy ravishda qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lashga o‘tgan yakka tartibdagi tadbirkorlar;
1) davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari – o‘z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarish doirasida;
2) aylanmadan olinadigan soliqni to‘lovchi shaxslar.
7.2. Qo’shilgan qiymat solig’i soliq ob`yekti, bazasi va soliq stavkalari. .
Qo`shilgan qiymat solig`ining obyekti bo`lib,
1) realizatsiya qilish joyi O‘zbekiston Respublikasi bo‘lgan tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qilish bo‘yicha aylanma;
2) O‘zbekiston Respublikasi hududiga tovarlarni olib kirish(tovarlar importi).
Tovarlarni (ish va xizmatlarni) realizatsiya qilish aylanma deganda – yuklab jo`natilgan tovarlar (ish va xizmatlar) qiymati tushuniladi, ya`ni yuklab jo`natilgan tovarlar (ish va xizmatlar) uchun mablag’i kelib tushishi davridan qat`iy nazar korxona qo`shilgan qiymat solig’i bo`yicha byudjet oldida hisob-kitoblarni amalga oshirishi shart.
Soliq solinadigan import deganda esa – O`zbekiston Respublikasining bojxona xududiga olib kirilayotgan tovarlar hisoblanadi (qo`shilgan qiymat solig`idan ozod etilgan import tovarlardan tashqari).
Tovarlarni realizatsiya qilish bo‘yicha aylanma quyidagilardan iborat:
1) tovarga bo‘lgan mulk huquqini pullik asosda, shu jumladan tovarning qarz shartnomasi bo‘yicha o‘tkazish;
2) tovarni bepul berish;
3) mol-mulkni moliyaviy ijaraga (lizingga) berish;
4) tovarni bo‘lib-bo‘lib to‘lash shartlari asosida berish.
Tovarni realizatsiya qilishdan farq qiluvchi har qanday faoliyat, shu jumladan quyidagilar xizmatlarni realizatsiya qilish bo‘yicha aylanma deb e’tirof etiladi:
1) pullik asosda xizmatlar ko‘rsatish;
2) bepul xizmatlar ko‘rsatish, shu jumladan mol-mulkni soliq to‘lovchining bepul foydalanishi uchun berish.
Soliq bazasi
Tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qilishda soliq bazasi soliq to‘lovchi tomonidan ushbu bobga muvofiq o‘zi ishlab chiqargan yoki olgan tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qilishning o‘ziga xos xususiyatlariga qarab aniqlanadi.
O`zbekiston Respublikasida qo`shilgan qiymat solig’i stavkasi 1992 yilda 30 foizni tashkil qilgani holda, bugunga qadar bir-necha marta o`zgartirildi. Jumladan, 1996 yilda 17 foizni, 1997 yilda 18 foizni, ayrim oziq-ovqat mahsulotlari turlariga (un, non, go`sht, sut va sut mahsulotlari) esa kamaytirilgan 10 foizli stavka belgilandi. 1999 yilda respublikada qo`shilgan qiymat solig’ining 3 xil stavkasi (20%, 15%, va 0%) amalda qo`llanildi. Faqat 3 ta band, ya`ni eksport, qishloq xo`jaligi ehtiyojlari uchun qishloq xo`jalik korxonalariga beriladigan mineral o`g’it va yoqilg’i moylash materiallari hamda diplomatik vakolatxonalar va unga tenglashtirilgan vakolotxonalarga realizatsiya qilinadigan tovar (ish va xizmat)lar “0” stavkasi bo`yicha soliqqa tortildi. 15% li qo`shilgan qiymat solig’i stavkasi esa un, non, go`sht, sut va sut mahsulotlari hamda import qilinadigan tirik mol va bug’doy kabi mahsulotlarga nisbatan belgilangan edi.
Qo’shilgan qiymat solig’i uchun 2000 yildan 2019 yil oktyabrgacha Soliq Kodeksiga ko`ra respublikamizda 20 foizli va “0” foizli stavka qo`llanilib kelindi. Umuman olganda “0” stavka deganda korxona ishlab chiqarayotgan tovarlarning (bajarilgan ish, xizmatlarning) qiymatiga qo`shilgan qiymat solig’i qo`llanilmaydi, ya`ni “nol” ga teng degani. 2019 yil oktyabrdan hozirgacha 15 foizli va “0” foizli stavka qo`llanilib kelinmoqda.
Q'shilgan qiymat solig’ini hisoblab chiqarish va to'lashning umumbelgilangan( 20 %) va soddalashtirilgan tartibiga o'tgan soliq to'lovchilar uchun qo'shilgan qiymat solig’ining farqlangan stavkalari quyidagi miqdorlarda belgilanadi:
№
Soliq turi
2018 yil %da
2019 yil%da
2020-2021 yil%da
1.
Qo‘shilgan qiymat solig‘I umumbelgilangan tartibga
20
20
15
soddalashtirilgan tartibiga o'tgan soliq to'lovchilar uchun
A
Iqtisodiyotning barcha tarmoqlaridagi yuridik shaxslar, (B-E) bandlarda nazarda tutilganlar bundan mustasno
Umumiy ovqatlanish, mehmonxona xo‘jaligi korxonalari
10
D
Kasbiy xizmatlar ko‘rsatadigan yuridik shaxslar (auditorlik xizmatlari, soliq maslahati xizmatlari, konsalting xizmatlari, brokerlik xizmatlari va boshqalar)
15
E
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini, realizatsiya qiladigan yuridik shaxslar o‘zining ishlab chiqarish mahsulotlari bundan mustasno
4
2000 yildan hozirgi kungacha Soliq Kodeksiga ko`ra respublikamizda 15 foizli va «0» foizli stavka qo`llanilib kelinmoqda. Umuman olganda «0» stavka deganda korxona ishlab chiqarayotgan tovarlarning (bajarilgan ish, xizmatlar-ning) qiymatiga qo`shilgan qiymat solig`i qo`llanilmaydi, ya`ni «nol» ga teng degani.
Quyidagilarga «0» darajali stavka bo`yicha soliq solinadi:
tovarlarning, shuningdek, O`zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida bajariladigan ishlarning (ko`rsatiladigan xizmatlarning) erkin konvertatsiya qilinadigan valyutadagi eksportiga,
chet el diplomatik vakolatxonalari hamda ularga tenglashtirilgan vakolatxonalarning rasmiy foydalanishi uchun realizatsiya qilinayotgan tovar (ish va xizmat)larga.
suv ta`minoti, issiqlik ta`minoti, kanalizatsiya va gaz ta`minoti bo`yicha aholiga ko`rsatiladigan kommunal xizmatlarga;
xorijiy davlatlarning O`zbe-kiston Respublikasi hududi orqali olib o`tiladigan tranzit yuklarini tashish bo`yicha ko`rsatiladigan xizmatlarga, jumladan yo`lovchilar, bagajlar va pochtani xalqaro yo`nalishda tashish.
Nol darajali stavka bo‘yicha soliq solish quyidagilar realizatsiya qilinganda amalga oshiriladi:
1) O‘zbekiston Respublikasi hududidan eksport bojxona tartib-taomiliga olib chiqilgan tovarlar;
2) ilgari O‘zbekiston Respublikasi bojxona hududida qayta ishlash bojxona tartib-taomiliga joylashtirilgan, O‘zbekiston Respublikasi hududidan olib chiqilgan tovarlar 3) O‘zbekiston Respublikasi hududidan olib chiqilgan g‘amlab qo‘yilgan narsalar. Ushbu modda maqsadida havo kemalaridan risoladagidek foydalanilishini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan yoqilg‘i va yonilg‘i-moylash materiallari g‘amlab qo‘yilgan narsalar deb e’tirof etiladi;
3) O‘zbekiston Respublikasi hududidan olib chiqilgan g‘amlab qo‘yilgan narsalar. Ushbu modda maqsadida havo kemalaridan risoladagidek foydalanilishini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan yoqilg‘i va yonilg‘i-moylash materiallari g‘amlab qo‘yilgan narsalar deb e’tirof etiladi;
4) chet eldan keltirilgan tovarlarni tashish chog‘ida bojxona tranziti bojxona tartib-taomiliga joylashtirilgan tovarlarni bevosita O‘zbekiston Respublikasi hududiga yetib kelish joyidagi bojxona organidan O‘zbekiston Respublikasi hududidan chiqib ketish joyidagi bojxona organigacha tashish yoxud transportda tashish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xizmatlar;
5) xalqaro tashishlar bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xizmatlar.
1) soliqdan ozod etiladigan to-varlarni (ish-larni, xizmat-larni) realizat-siya qilish aylanmasi
Soliq imtiyozlari. Qo`shilgan qiymat solig`idan boshqa soliq turlariga nisbatan ko`proq imtiyozlar ko`zda tutilgan bo`lib, ular soliq kodeksida to`rt guruhga bo`lib berilgan. Ular:
1) soliqdan ozod etiladigan tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish aylanmasi
1) maktabgacha ta’lim muassasalarida (tashkilotlarida) bolalarga qarash bo‘yicha xizmatlarni;
2) bemorlar va keksalarni parvarish qilish bo‘yicha xizmatlarni;
3) dafn etish byurolari va qabristonlarning marosim xizmatlarni;
4) protez-ortopediya buyumlarini, nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun inventarni ta’mirlash hamda ularga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xizmatlarni;
5) davolash muassasalari huzuridagi davolash-ishlab chiqarish ustaxonalarining mahsulotlarini ushbu muassasalar tomonidan realizatsiya qilish;
6) ishlovchilari umumiy sonining kamida 50 foizi nogironligi bo‘lgan shaxslardan iborat bo‘lgan hamda nogironligi bo‘lgan shaxslar mehnatiga haq to‘lash fondi umumiy mehnatga haq to‘lash fondining kamida 50 foizini tashkil etadigan, yagona ishtirokchisi nogironligi bo‘lgan shaxslarning jamoat birlashmalari hisoblangan yuridik shaxslar tomonidan realizatsiya qilinadigan tovarlar va xizmatlarni;
7) pochta markalarini (kolleksiya qilinadiganlaridan tashqari), markali otkritkalarni, konvertlarni;
8) pensiyalar va nafaqalar to‘lashga doir xizmatlarni;
9) byudjet mablag‘lari hisobidan bajariladigan ilmiy-tadqiqot va innovatsiya ishlarini;
10) o‘qitish (ta’lim) sohasidagi xizmatlarni, shu jumladan test sinovlari va imtihonlar o‘tkazishni tashkil etish xizmatlarini;
11) tibbiyot muassasalari tomonidan ko‘rsatiladigan tibbiy xizmatlarni (bundan kosmetologik xizmatlar mustasno);
12) veterinariya xizmatlarini;
13) dori vositalarini, veterinariya dori vositalarini, tibbiyot va veterinariya uchun mo‘ljallangan buyumlarni;
14) sanatoriy-kurort, sog‘lomlashtirish xizmatlarini, shuningdek jismoniy tarbiya va sport tashkilotlarining xizmatlarini;
15) yo‘lovchilarni yagona tariflar bo‘yicha tashish xizmatlarini ko‘rsatish;
16) uy-joy fondini saqlash va ta’mirlash yuzasidan aholiga ko‘rsatilayotgan xizmatlar. 17) qimmatbaho metallardan ishlangan bank va o‘lchovli quymalarini, qimmatbaho metallardan ishlangan quyma (investitsiya) tangalarni, zargarlik buyumlarini;
18) byudjet mablag‘lari hisobidan bajariladigan yer-kadastr, yer tuzish, tuproqqa oid va geobotanika ishlarini;
19) xalqaro moliyaviy institutlarning qarzlari va hukumat tashkilotlarining xalqaro qarzlari hisobidan olinadigan tovarlarni (xizmatlarni), agar qarz shartnomasida ularni soliqdan ozod etish nazarda tutilgan bo‘lsa;
20) O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasining qo‘riqlash bo‘linmalari xizmatlarini;
21) telekommunikatsiya tarmoqlarida operativ-qidiruv tadbirlari tizimining texnik vositalari, shuningdek mazkur vositalardan foydalanishga hamda ularga xizmat ko‘rsatishga doir xizmatlar;
