Mavzu-4: hosilaviy qimmatli qog‘ozlar bozori. Ipoteka qimmatli qogʻozlar bozori reja

Hosilaviy moliyaviy vositalarning asosiy va amaliy funksiyalari
Hosilaviy moliyaviy vositalar (HMV) bozorining funksiyalari haqidagi masala ikkita yuzada yotadi. Bir tomondan, HMV bozori hozirgi sharoitlarda jahon iqtisodiyoti va milliy iqtisodiyotlarga ta’sir darajasi bo‘yicha ulkan kuchni ifodalaydi. Boshqa tomondan esa, ushbu bozor ob’ekti alohida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida muayyan bitimlar predmetini ifodalaydigan xilma-xil muddatli shartnomalar yig‘indisi hisoblanadi. Shu boisdan HMV bozori bir nechta umumiy va amaliy funksiyalar bajarishi haqida aytish mumkin bo‘ladi.
HMV bozorining asosiy umumiy funksiyasi qalbaki (fiktiv) kapital yaratish va uning muomalasini ta’minlash hisoblanadi.
Qalbaki kapital (fiktiv, lotincha fictio – to‘qima, uydirma, xayoliy narsa) – ichki qiymatga ega bo‘lmagan, daromad keltirmaydigan kapital. Qalbaki kapital vujudga kelishi kredit tizimi va moliyaviy vositachilikning rivojlanishi bilan asoslanadi. Qalbaki kapital turli shakllarda bo‘lishi mumkin, lekin u ko‘pincha qimmatli qog‘ozlarga kiritilgan va uning egasiga dividend yoki foiz ko‘rinishida daromad keltiradigan kapital sifatida ta’riflanadi. Amalda qalbaki kapital – bu real kapitalning «qog‘ozli qiyofadoshi» sanaladi va uning maxsus bozordagi aylanmasi uning asosida yotadigan haqiqiy kapital harakati bilan bog‘liq emas. HMV bozori va qimmatli qog‘ozlar bozorining umumiy xususiyatlari mana shundan iborat. Ba’zida real kapital bozoridan qimmatli qog‘ozlardan ham ko‘proq uzilib qolgan hosilaviy moliyaviy vositalar ikkinchi yoki uchinchi tartibdagi qalbaki kapital deb atalishi bejizga emas.
Rivojlangan mamlakatlarning ko‘pchiligida derivativlar bozorining zamonaviy o‘lchamlari mos keluvchi milliy iqtisodiyotlar qiymatidan o‘nlab baravar yuqoridir. Xalqaro hisob-kitoblar bankining ma’lumotlariga ko‘ra,
2017 yil iyun oyining oxiriga bo‘lgan holatda faqat birjadan tashqari muddatli shartnomalar nominal qiymati 693 trln dollardan ortiqni tashkil qilgan. AQSh derivativlar bozori hajmi mamlakat YaIMdan qariyb 15 baravar katta. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, 2017 yilning oxiriga bo‘lgan holatda AQSh derivativlar bozori hajmi 310 trln dollarga teng bo‘lgan bir paytda mamlakat YaIM 15,9 trln dollarni tashkil qilgan.
HMV bozorining yana bir muhim funksiyasi – iqtisodiyot sub’ektlariga axborot taqdim etish. Muddatli bozorda shakllanadigan HMV bazis aktivi narxi ushbu aktivning kelajakdagi narxi borasida xaridorlar va sotuvchilar bozorda kutayotgan natijalar ta’siri ostida yuzaga keladi. Bazis aktivlarning kelajakdagi oldi-sotdisi haqida qarorlar iqtisodiyot sub’ektlari tomonidan kelib tushayotgan axborot – ham omma uchun ochiq bo‘lgan axborot, ham insayderlik axborotini baholash natijasida qabul qilinadi.
Bazaviy aktivning joriy spot-narxi va hozirgi kunda kelajakdagi
sanada ijro etiladigan shartnomalarning ijro narxi o‘rtasidagi nisbat
qanday ekanligiga qarab, bozor bazaviy aktivning narxi kelajakda qanday o‘zgarishi haqida mulohaza yuritish mumkin bo‘ladi.
Kelajakdagi bozor kon’yunkturasining omma uchun ochiq bo‘lgan indikatori sifatida forvard narxi o‘ziga xos «axborotni ochib berish», unga
egalik qilishdan olinadigan iqtisodiy samarani avvalboshdan imtiyozli
holatda bo‘lgan yirik o‘yinchilar va axborot resurslariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ega
bo‘lish imkoniyati bo‘lmagan qolgan bozor qatnashchilari o‘rtasida taqsimlash
vositasi hisoblanadi. Shunday qilib, muddatli bozorning rivojlanishi
bozor samaradorligi va raqobat darajasining ortishiga xizmat qiladi.
Bazis aktivlarga forvard narxlari harakatini o‘rganib, iqtisodiyot sub’ektlari rejalashtirilayotgan mahsulot ishlab chiqarish hajmi, savdo zaxiralari hajmi, xomashyo xarid qilish muddati va narxlari, eksport tushumi miqdori va h.k. borasida o‘z rejalariga tuzatish kiritish imkoniga ega bo‘ladi.
Muddatli shartnomalarga talab yuqoriligi bazis aktivlar narxining asossiz ravishda o‘sib ketishiga olib kelishi mumkin. Xususan, 2009 yilning yozida Londonning PVM Oil Associates brokerlik kompaniyasi treyderlaridan biri, hushyorlikni boy bergan holda, tungi vaqtda uyidagi kompyuteridan turib neft fyucherslari bo‘yicha yirik pozitsiya ochgan. Operatsiya izsiz qolib ketmadi: bir soat davomida bozor qatnashchilari 16 mln barrelga shartnoma xarid qildilar (normal sharoitlarda bu davrda o‘rtacha bitimlar hajmi 500 ming barrel atrofida bo‘lardi), neft narxi 71 dollardan birdaniga 2009 yil boshidan rekord darajaga – 73,5 dollargacha ko‘tarilib ketdi. Ikki kun o‘tgach, brokerlik kompaniyasi brokerning o‘zboshimchalik bilan qilingan harakatlari natijasida ko‘rilgan ziyon miqdori haqida rasmiy xabar berganidan so‘ng neft narxi qariyb 10% – bir barrel uchun 66,5 dollargacha tushib ketdi.
Tarixan HMV vujudga kelishining bevosita sababi bo‘lib xo‘jalik operatsiyalariga xos bo‘lgan risklardan himoya qilinishga ehtiyojning o‘sishi xizmat qilgan. Ilk muddatli shartnomalarning bazisli aktivlari asosan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bo‘lgan, bitimlar tuzilishining asosiy sababi esa mos keluvchi mahsulotlar narxining kelajakdagi o‘sishi yoki pasayishi riskidan himoya qilish zarurati sanalgan. HMV bozorining rivojlanishi bilan muddatli shartnomalar bazis aktivlarining doirasi kengaygan, mos ravishda, boshqa risk turlaridan (valyuta risklari, foiz risklari va h.k.) himoya qilish borasida yangi imkoniyatlar paydo bo‘lgan. Shunday qilib, hosilaviy vositalarning asosiy amaliy funksiyasi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar risklarini boshqarish hisoblanadi. Asosiy maqsadi moliyaviy risklarni minimal qilishga borib taqaladigan hosilaviy vositalar bilan operatsiyalarni belgilash uchun maxsus atama – xedjirlash (ingl. hedge – to‘sish, o‘zini ehtimoliy yo‘qotishlardan sug‘urta qildirish) atamasi mavjud.
Tom ma’nosi bilan tarjima qilganda hedge «o‘simlikdan hosil bo‘lgan ihota bilan atrofini o‘rash», «o‘simlikdan hosil bo‘lgan ihota», «jonli o‘simlikdan hosil bo‘lgan ihota» ma’nosini anglatadi. Eng tarqalgan va mutaxassislar tomonidan tez-tez takrorlab turiladigan hazillardan biri quyidagicha yangraydi: «Ideal xedjirlashni faqat yapon bog‘ida uchratish mumkin».
Mos ravishda, hosila vositalar yordamida spot-bozorida o‘z pozitsiyasini himoya qiladigan shaxs xedjer deb ataladi.
HMV bilan operatsiyalarni amalga oshiruvchi bozor qatnashchilari boshqa maqsadlarni ham ko‘zlashi mumkin. Xususan, operatsiyalardan maqsad,jumladan, foyda olish maqsadida moliyaviy vosita xarid qilish va kelgusida qayta sotish kombinatsiyasini ifodalaydigan chayqov (spekulyatsiya) bo‘lishi mumkin. Hosilaviy vositalar bilan bog‘liq holatda foyda muddatli shartnomalardagi ochilish narxi va yopilish narxi o‘rtasidagi farq sifatida shakllanadi (spekulyatsiya – lotin tilidagi speculatio so‘zidan, tor ma’noda –hammasini ko‘zdan kechirish, specula – soqchilik minorasi). Bunday operatsiyalarni amalga oshiradigan shaxs spekulyant (chayqovchi, olibsotar) deb ataladi. Spekulyant u yoki bu vositalar bilan savdo ular bilan bog‘liq bo‘lgan bozor risklarini ongli ravishda qabul qiladi. Spekulyantning asosiy maqsadi – bozordagi narxlarning qulay o‘zgarishidan foyda olish bo‘lib, bunga spekulyantning kelajakdagi narxlar o‘zgarishi bashoratlari bozordagi real vaziyat bilan mos tushgan hollardagina erishish mumkin.
Eng nomdor va shov-shuvli moliyaviy yo‘qotishlar aynan hosilaviy
vositalar savdosi bilan bog‘liq. Xususan, derivativlar bilan savdoda katta
yutuqlar namoyish etgan treyder Nik Lisson 1992 yil «Barings» bankining
Singapurdagi moliyaviy operatsiyalar bo‘limi boshlig‘i lavozimiga tayinlangan (bank 1763 yilda tashkil qilingan va xususan, XIX–XX asrlar
bo‘sag‘asida qirol oilasiga xizmat ko‘rsata boshlagani bilan mashhur). Lisson faoliyati natijasida kompaniya jiddiy yo‘qotishlarga duch keldi. Lisson ish natijalari haqida yolg‘on hisobotlar tayyorlab, Nikkei yapon fond indeksiga hosilaviy vositalar bilan ruxsatsiz savdo yurita boshladi, bu esa, pirovardida, ko‘p millionli yo‘qotishlarning asosiy sababchilaridan biriga aylandi. Ziyon ko‘rgan holda, Lisson yo‘qotishlar o‘rnini qoplashga harakat qildi, shu sababli risklarni muntazam oshirib, tobora katt a miqdorda pul yo‘qota boshladi. Natijada bank 1995 yil uzil-kesil xonavayron bo‘ldi va keyinchalik 1 funt sterlingga sotib yuborildi. Lisson o‘z harakatlari uchun jazolandi – qamoqqa olindi, lekin 1999 yilda tibbiy sabablarga ko‘ra ozod etildi.
HMV bilan operatsiyalardan foyda olish imkoniyati bir xil aktivning forvard va spot-narxlari o‘rtasida tafovut bo‘lgan hollarda mavjuddir.
Arbitraj – turli bozorlarda (muddatli bozor mavzusiga nisbatan qo‘llaganda – spot-bozorda va hosilaviy vositalar bozorida), jumladan, bu
bozorlarda bir xil aktivning narxlari o‘rtasidagi farqdan foyda olish maqsadida savdo operatsiyalarini bir vaqtda amalga oshirishdir. To‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan strategiya arbitrajerga – bunday operatsiyalarni amalga oshiradigan bozor qatnashchisiga – minimal risk bilan xarajatlar yo‘qligida (yoki minimal xarajatlar bilan) bozor narxlarining istalgan holda kafolatlangan foyda olish imkonini beradi.