Mavzu: 1917-yil fevral inqilobining Turkistonga ta’siri

28 novabr (yangi bisob bilan dekabr)da tarkib topavotgan

mazkur davlatning nomi aniqlanib, TURKISTON MUXTORI

YATI debataladigan bo’ldi. Qurultoy o'sha kuni yig'ilishda

Butunrossiya Ta’sisMajlisi chaqirilgunga qadar hokimyat Turkis

ton Muvaqqat Kengashi vaTurkiston Xalq (Millat) Majlisi qo'li

da bo'lishi kerak, deb qaror qabulqiladi.Qurultoyda Turkiston

Muvaqqat Kengashi a’zolaridan 8kishidaniborat tarkibda Tur

kiston Muxtoriyati hukumati tuzildi. HukumatningBosh vaziri

hamda ichki ishlar vaziri etib Muhammadjon Tinishboyevsaylan

di. Islom Sulton o'g'li Shoahmedov-Bosh vazir o’rinbosari,Mus

tafo Cho'qay-tashqi ishlar vaziri, Ubaydullaxo’ja Asadullaxo'ja

yev(Ubaydulla Xo'jayev) - harbiy vazir, Hidoyatbek Yurg'uli Ag

ayev yer vasuv boyliklari vaziri, Obidjon Mahmudov oziq-ovqat

vaziri, AbdurahmonO’rozayev ichki ishlar vazirining o'rinbosari

Solomon AbramovichGersfeld moliya vaziri lavozimlarini egal

lashdi. Hukumat tarkibidakeyinchalik ayrim o'zgarishlar yuz ber

di. Muhammadjon Tinishboyevistefoga chiqqach, Mustafo Cho’

qay Bosh vazir lavozimini bajarishgakirishadi. Vazirlardan uch

kishi oliy ma’lumotli huquqshunos ikki kishi o'rtacha malakali

huquqshunos ekanligi muxtoriyat hukumati a’zolaribilim darajasi

ning naqadar yuqori ekanidan dalolat beradi.

Qurultoyda 28 noyabr kuni Turkiston Millat Majlisi ochilishi

To’g'risidagi qaror ham tasdiqlandi. Millat Majlisi 54 nafar a’zo

dan iboratbo'lib qurultoy qaroriga binoan "36 nafar musulmonlar

va 18 nafiar g'ayrimusulmonlardan saylanadur. 36 musulmon va

killari Turkistonning 5viloyatidan bo'lib: Farg'ona-10 nafar,

Samarqand-5 nafar, Sirdaryo-9nafar, Yettisuv-6 nafar, Zakaspiy

-2 nafar; 4 nafar esa butun Turkistonshahar dumalari tarafidan ta

yin bo'lurlar". 18 nafar o'rin esa o'lkaningyevropalik tashkilot

va fuqarolariga, jumladan, temir yo'lchilar ittifoqi,ishchi va so

dat deputatlari soveti, sotsial demokratlar, dashnoqtsutyun,yer

lik juhudlar, yahudiylar, eserlar, ukrainlar, polyaklarning vakil

lari vaboshqalarga berilishi ko’zda tutilgan edi. Demak, tashkil

etilayotganhukumat tarkibiga turli siyosiy va milliy guruhlar

vakillarining qatnashuviko'zda tutildi. Demokratik ruhdagi milliy

ziyolilar qurultoyda qabulqilingan dasturiy hujjatlarga o’ziga xos

ligi bilan ajralib turadigan xalqchilva demokratik g’oyalarni kiri

tishdi.Qurultoy jarayonida Turkiston Millat Majlisi 32 kishidan

iboratqilib saylandi. “Sho'roi Ulamo”ning rahbari Sherali Lapin

Millat Majlisitarkibiga, uning raisi sifatida kiritilgan bo'lsa ham,

ammo uning o’zi butaklifni rad etdi.Qurultoy tugagach, 1 dekabr

da Turkiston MuxtoriyatiningMuvaqqat hukumati a’zolari (bar

cha 8kishi) imzolagan maxsusMurojaalnoma e’lon qilindi. Ush

bu Murojaatnomada Turkistondagibarcha aholi: irqi, millati, dini,

jinsi, yoshi va siyosiy e’tiqodlaridan qat’iynazar, ular yakdiliik

va hamjihatlikka da’vat etilgan edi.Oradan ko’p o'tmay Millat

Majlisi tomonidan tasdiqlanganqonunlar e’lon qilindi, shuning

dek, yangi hukumat mamlakatKonstitutsiyasini tayyorlash

uchun taniqli huquqshunoslarnii jalb qildi. “Elbayrogi”, “Birlik

tug’i “Svobodnoy Turkestan”, “IzvestiyaVremennogo Pravitels

tva Avtonomnogo Turkestana" kabi hukumatgazetalari o'zbek,

qozoq va rus tillarida nashr qilina boshlandi. Avvalchiqayotgan

“Ulug‘ Turkiston” gazetasi ham o’z saliifalarida muxtoriyat

hukumati faoliyatiga alohida o’rin berdi. Nashr ishlarini yaxshi

lash uchunO.Mahmudovning bosmaxonasi hukumat ixtiyoriga

o'tdi. Muxtoriyathukumati milliy qo’shinni tashkil qilishga kirish

di. 1918-yil boshida buqo’shin saflarida bir mingdan ortiq askar

bo'lgan. Harbiy vazir UbaydullaXo'jayev ishtirokida o'tkazilgan

ko'rik-parad vaqtida askarlar soni 2000kishiga yetgan. Bundan

tashqari Qo’qonda taxminan shuncha mirshablarham bor edi. Hu

kumat iqtisodiy sohada 30 million so’m miqdorida ichkizayom

chiqarishni yo’lga qo’ydi. Chunki gazetalami nashr qilish,muxto

riyat qo'shinlarining la'minoti va hukumatning ichki xarajatlari

uchun mablag’ zarur edi. Shuningdek, hukumat a’zolari ochlik

changalidaqolgan Turkiston aholisiga Orenburg orqali g’alla kel

tirish muammosinihal qilish uchun ham amaliy qadamlar tashla

di. Turkiston Muxtoriyatihukumati qisqa muddat ichida xalq o'r

tasida katta e’tibor qozondi. Uningfaoliyati faqat Qo’qonda yo

hud Farg’ona vodiysida emas, balki butunTurkiston mintaqasida

yashayotgan tub yerli xalqlar tomonidan qizg’inqo’llab-quvvat

landi. Fitrat, Cho’lpon, Hamza muxtoriyat hukumatinialqab,

sherlar bitishdi. Fitrat muxtoriyat e’lon qilingan 27 noyabr(10 de

kabr) tunini “Milliy Laylatulqadrimiz” deb atadi.

Turkiston xalqining muxtoriyat uchun olib borgan kurashida

1917yil 13 dekabrda bo'lib o'tgan fojeali voqealar muhim o’rin tu

tadi. O’shakuni Toshkentda eski shahar aholisi “Muxtor Turkis

ton uchun!” shioriostida tinch bayram namoyishini o'tkazdilar.

Ammo, Toshkent sovetidagibolsheviklar shaharda qurolli kuch

bilan tartib o’rnatish buyruqberadilar. Oqibatda tinch namoyish

qatnashchilari pulemyotdan o'qqatutildi, eski shaharlik 16 kishi

ana shu to'qnashuv qurboni bo'ldi.

Muxtor hukumatning xalq o’rtasidagi obro' e'tibori va nufu

Zibolsheviklarni tashvishga solib qo’ydi. 1918-yil 19-26 yanvar

(yangihisob bilan 1-8 fevral)da Toshkentda bo’lgan Turkiston o'l

kasi ishchi,soldat va dehqon deputatlari Sovetlarining favqulodda

IV-syezdidamuxtoriyat masalasi asosiy o'rinda turdi. Syezd Tur

kiston Muxtoriyatihukumati va uning a’zolarini qonundan tash

qari holatda deb, hukumata’zolarini qamoqqa olish to'g'risida qa

ror chiqardi. Bolsheviklaro'zlari ning bu qabih va mudhish

“hukmi”ni amalga oshirishga zudlikbilan kirishdilar. 30 yanvar

(yangi hisob bilan 12 fevral)da Turkiston XKSmuxtoriyat huku

matini tugatish uchun harbiy harakatlamiboshladi.Turkiston

bolsheviklari buning uchun qizil askarlardan tashqariarmanlar

ning “Dashnoqtsutyun” partiyasi a’zolaridan tuzilgan qonxo'r

qurolli to'dalardan ham foydalandi. Ularga qarshi dastlabki jang

damuxtoriyatning milliy qo'shinidan tashqari qo'qonlik tinch

aholi vakillariham qatnashdi. Asosan bolta, cho'kich, tayoq ko'

targan xaloyiqning soni10000 kishiga yetdi. Shunga qaramay, qu

rolsiz bu kishilar qizilaskarlarning Qo'qon shahriga hujumini uch

kun davomida mardonavorqaytardilar. Shahar ustiga uch kun

davomida to'plardan yondiruvchisnaryadlar otildi. Muxtoriyat

qo'shinining tirik qolgan qismi qo'rboshiKichik Ergash qo'rboshi

boshchiligida shahardan chiqib ketdi.

Turkiston Muxtoriyati hukumati qizil askarlar va dashnoq

Larningqonli hujumlari oqibatida ag'darib tashlandi. Ammo Qo'

qon va uningatrofidagi tinch aholini talash, o'ldirish avjiga chiq

di. Faqat Qo'qonningo'zida uch kun davomida 10000 kishi o'ldi

rildi. Shahar butkul vayronagaaylantirildi.Hukumat boshlig'i Mus

tafo Cho'qay shaharni tark etib,yashirinishga majbur bo'ldi.

Vazirlarning ayrimlari halok bo'ldi.Ba’zilarini bolsheviklar qo'l

ga olishdi.“Ulug’ Turkiston” gazetasi chuqur qayg'u bilan xabar

berganidek,"20 (eski hisob bilan 7) fevral Ho'qand (Qo'qon) tari

xining eng dahshatli kuni edi. Armanilar ayricha faoliyat ko'rsat

ganlar ...” Gazetadagi ushbu maqola “Ho’qand hozir o'liklar

shahri” degan dahshatli ibora bilantugaydi.

Nihoyat, 1918-yil 22 (eski hisob bilan 9) fevralda Qo’qon

shahridagi Rus-Osiyo banki binosida bolsheviklar tomonidan

tayyorlangan “tinchlik sharnoma”si Qo’qon ahli vakillari bilan

imzolandi.Turkiston Muxtoriyati hukumati atigi 72 kun umr ko'r

gan bo’lsaham, u erksevar xalqimizni milliy mustaqillik va istiq

lol uchun kurashgada’vat etdi. 1918-yilning erta bahorida avval

Farg'ona vodiysida, so'ngrabutun Turkistonda qurolli qarshilik ha

rakati boshlandi. Ammo, bu davrgakelib Turkiston Muxtoriyati

ni tor-mor etib, o'lkada yakka hukmronbo’lgan, qurol va zo'ravon

likka tayangan bolsheviklar Toshkentdasovetcha andozadagi

avtonomiya (muxtoriyat)ni tashkil etishga kirishganedilar.

1918-yil yanvar oyidayoq bolsheviklar Turkiston Muxtoriya

tigaqarshi Turkiston avtonomiyasini tuzish masalasini ko’tarish

gan edi. Bumuammo faqat Turkiston sovetlarining V-syezdida

(1918 yil 20 aprel-lmay) hal qilindi. Syezd Rossiya Sovet Sotsia

listik Federatsiyasi tarkibidaTurkiston respublikasi (tarixiy

adabiyotlarda Turkiston avtonomrespublikasi)ni tuzish to’g’risi

da qaror qabul qildi. Turkistonrespublikasining Markaziy Ijroi

ya Komiteti (MIK) va XKS saylandi. Ulartarkibiga ilk marta

tub millatlarning vakillari kiritildi: Shuningdek,syezdda-sanoat

korxonalarini musodara (natsionalizatsiya) qilish vaboshqa ayrim

masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilindi. Shunday qilib,sovet

Rossiyasi tarkibida qo’g’irchoq markazga tobe Turkiston avtonom

respublikasi tashkil qilindi.

Turkiston respubiikasi XKS va MIK ichida hokimyat

uchun o'zarokurashlar, mojarolar va janjallar avjiga chiqdi. Ok

tabr oyida TurkistonXKS raisi F.Kolesov va boshqa ayrim amal

dorlar egallagan lavozimidanbo'shatildi.1919-yil 19 yanvarda

harbiy komissar K.Osipov boshchiligidaToshkentda isyon ko'ta

rildi. K.Osipovning buyrug’i bilan 14 komissarotib tashlandi.

Isyonchilar tomonidan sovet hokimiyati ag’darildi,hokimiyat ma

salasi Ta’sis Majlisida hal qilinadi, deb e’lon qilindi. Biroqisyon

Toshkent temir yo’l ustaxonalari ishchilari va boshqa harbiy qism

Lartomonidan tezda bostirildi. K. Osipov avval Farg'ona vodiysi

ga, so’ngraBuxoro amirligiga qochib ketdi. Bu isyon bahonasida

bolsheviklar 1919yil mart oyi boshida so’l eserlarni hukumatdan

siqib chiqarib, yakkao'zlari hukmron bo’lib oldilar.

1919-yil 8-oktabrda Moskvada Turkkomissiya (RossiyaningTur

kiston ishlari bo'yicha komissiyasi) tashkil qilinib, u Toshkentga

jo'natildi.Turkkomissiya, keyinchalik Turkbyuro va O'rta Osiyo

byurosikabi turli xil komissiya va byurolar muntazam ravishda

Rossiyamarkazidan Turkistonga jo'natib turildi. Markaz o'zining

bu favquloddaorganlari orqali Turkiston mintaqasini boshqarish

ga, mahalliy xalqlarnimustamlakachilik asoratida ushlab turish

ga intildi.1917-yil Buxoro amirligi ham xuddi Xiva xonligi sin

gari muhim o'zgarishlar arafasida turardi. Bu davrda Buxoroda

jadidchilik harakati va undan o‘sib chiqqan Yosh buxoroliklar

partiyasining faoliyati kuchaydi.Yosh buxoroliklar 1910 yildayoq

o‘zlami alohida tashkilot sifatida e’lon qilgan edilar. Ular dastav

val mavjud monarxiya tuzumi doirasidademokratik islohotlar

o‘tkazish, konstitutsion monarxiyani o‘rnatish orqaliamirning

mutloq hokimligini cheklab qo’yish tarafdori bo‘lishgan.

1917-yil 7 aprelda Buxoro amiri Said Olimxon mamlakatda

islohotlar o‘tkazish to‘g‘risida farmon chiqarsa ham, amalda uni

joriyqilmadi. Jadidlar Buxoro shahrida namoyish uyushtirganlar

idan so'ngmamlakatda ularni yoppasiga ta’qib etish boshlandi.

Buxorodagi aprel voqealarining yakuni shu bo‘ldiki, hukumatda

konservativ kuchlar yana ustunlikka erishdilar. Said Olimxon qozi

kalonSharifjon Maxdumni lavozimidan bo'shatdi, g‘azablangan

mutaassiblarrais Abdusamadxo'jani olomon qilib o'ldirdilar.

Nasrullobekqo'shbegining buyrug‘i bilan Yosh buxorolik jadidlar

ning mashhurnamoyandasi Sadriddin Ayniy va boshqalar 75 ta

yoq urib jazolandilar.Islohotchiiik harakatining bu bosqichi mana

shunday noxushlik bilanyakunlandi.