Mavzu: 1917-yil fevral inqilobining Turkistonga ta’siri

Referat

Mavzu:

1917-yil fevral inqilobining Turkistonga ta’siri

2020-yil.

1917-yil fevral inqilobining Turkistonga ta’siri

1917-yil 25-oktabrda (yangi sana bilan 7 noyabrda) qurol kuchi

gatayangan V.I.Lenin boshchiligidagi bolsheviklar (kommunist

lar)Petrogradda Muvaqqat hukumatni ag'darib tashlab, hokimi

yatnizo‘ravonlik yo‘li bilan egallashdilar. Rossiyaning markazi

dayuz berganvoqealarning aks-sadosi oradan ko‘p o‘tmay Tur

kistonga ham yetib keldi.28-oktabrda Toshkentning yangi shah

rida rus ishchi vasoldatlari bolsheviklarning qutqusi bilan

qurolli to'qnashuvlarni boshlabyuborishdi. Ular general Korovi

chenko qismlaridan ustun keldilar. 1-noyabrda Korovichen

ko va Muvaqqat hukumatning Turkiston Qo’mitasiqamoqqa

olindi. Toshkentda zo'ravonlik yo‘li bilan sovet hokimyati

o'rnatildi. Hujjatlarning guvohiik berishicha, 1917-yilning kuzi

ga kelib, o'lkashaharlari, viloyatlari va uyezdlarida

aholining hokimyatni sovetlarga0‘tishini talab qiluvchi faol

chiqishlari kuzatilmagan. Aksincha, joylardankelib turgan xa

barlar va telegrammalarda Muvaqqat hukumatni qo’llab

quvvatlash haqida gapirilar ekan, bolsheviklarva

boshqa bosqinchilarninghokimyatni sovetlarga berish haqidagi

talablari fosh etilar, mamlakattaqdirini hal qiladigan Ta’sis

Majlisini chaqirish g'oyasi qo'llab quvvatlanardi.Demak,

1917-yil noyabr oyining boshida bolsheviklar faqatginaqurol

kuchiga tayangan holda Toshkent shahrida hokimyatni qo’lga

kiritishdi. Bu holni arxivlarda saqlanib qolgan o‘sha davrga oid

ko'plabrasmiy hujjatlar ham isbotlaydi. Turkiston Respubli

kasi rahbarlaridan birikeyinchalik quyidagi fikrni e’tirof etish

ga majbur bo’lgan edi:”Turkistonbir necha o‘n yillar mobayni

da chorizm mustamlakasi bo’lib keldi va buhol barcha ijtimoiy

kayfiyatva munosabatlarda o'zining o‘chmas muhriniqoldir

di. Samoderjaviye tomonidan olib borilgan mustamlakachilik

kayfiyati va siyosati amaldorlar va xizmatchi unsurlardan tash

qari hatto,rus temir yo’lchilariga ham o‘z ta’sirini o‘tkazgan

edi. Shundan ma’lumkito'ntarish ham, sovet hokimyatini ham bu

yerda faqat rus kishilari amalgaoshirdi. Tub aholidan esa

, mustamlakachi hokimyatga aloqadorkishilargina, unda qatna

shishi mumkin bo’lib, tub aholining qolgan qismiuchun bu g‘o

yalar begona va tushunarsiz edi”.1917-yil 15-22 noyabrda Tosh

kent shahrida bo’lib o‘tgan o’lka rusishchi, soldat va dehqon

deputatlari Sovetlarining III syezdida 15 kishidaniborat huku

mat-Turkiston o’lkasi Xalq Komissarlari Soveti tuzildi. Unda8

o‘rinso’l eserlarga, 7 o‘rin bolsheviklarga berildi.Biroq hukuma

faqat rusiy zabon yevropaliklardan iborat bo’ldi. Turkiston

Xalq Komissarlari soveti (XKS) raisi lavozimini kasbi chizma

chi bo’lganbolshevik F. Kolesov egalladi. Harbiy komissar qilib

, izvoshchi Perfilyev,boshqa komissarlik lavozimlariga ham shun

ga o‘xshash kelgindilartayinlandilar. Hukumat tarkibiga tub aho

li vakillaridan bitta ham vakilkiritilmadi. Bu tasodifiy hol emas

edi, albatta.

Turkistonda so’l inqilobiy siyosiy guruhlar, ularningnamoyandala

ridan tuzilgan hukumat, birinchi galda bolsheviklarmohiyatan

chorizm mustamlakachilik siyosatiga amal qildilar. Shu bilanbir

ga Oktabr to‘ntarishidan keyin Rossiyada bo’lgani singari, Turkis

tondaham inqilobiy aqidalarga, eng avvalo sinfiylik tamoyillariga

amal qilindi.

Mulkdorlar eksplutator va ezuvchilar; Milliy ziyolilar, o‘qimishli

obro‘-e'tiborli xalq vakillari-milliy burjuaziya korchalonlari va

malaylari; Islomdini rahnamolari-reaksion oqim deb, ularga qar

shi ayovsiz kurash boshlabyuborildi.

Turkiston o'lkasidagi dastlabki sovet hukumatining ziddiyatli tar

Kibimintaqada yevropalik aholi hukmronligini mustahkamlash

ga qaratilganedi. Yo‘qotilishi intizorlik bilan kutilgan

mustamlakachilik, yangichaasosda boshlanib ketdi. “Turkistonda

gi mustamlakachilik hatto, sovethokimyati taraqqiyotining butun

bir yo'nalishini belgilab berdi”,-debkeyinchalik tan olgan edi

Mahalliy millatlani siyosiy jarayonga aralashtirilmaganligi o‘lka

xalqlarining sovet hokimyatiga bo‘lgan ishonchsizligini yanada

kuchaytirdi. Hatto, Turkistondagi rus aholisining demokratik qat

lamlariham bolsheviklar va so‘l eserlarning bunday makkorona

siyosatiga qarshichiqdilar. Hukumat tuzishda ulug‘ davlatchilik

shovinizmi aqidalarigaamal qilinganligi yangi hokimiyatning si

yosiy faoliyatini oldindanbelgilab berdi.

Hokimiyat bolsheviklar qo‘liga o‘tishi bilan o‘lkada Muvaqqat

hukumatning barcha bo‘g‘inlari tugatilib, o'rniga avvalo jazo or

ganlari vasovet boshqaruv tizimi o‘rnatildi. Bu tasodifiy hol

bo‘lmagan.Bolsheviklar hukmronligi zo‘ravonlik o'rnatilgandagina

saqlanib qolishimumkin edi. Shuning uchun ham, Turkiston XKS

1917-yil 28 noyabrdao’lkada qizil gvardiya bo‘linmalarini tuzish

haqida qaror qabui qiladi. Bubo’linmalar sovet tuzumi va

bolsheviklarga qarshi ko‘tarilgan dastlabkiongli chiqishlarni

bostirishda faol ishtirok etdilar. Shu vaqtning o‘zidaButunrossiya

Favqulodda komissiyasi (cheka) organlari va Inqilobiytribunal

lar tashkil etildi. Proletariat diktaturasining bu jazo organlari

ozodlik va demokratiyani bo‘g‘ishda, to’g‘ri fikrlaydigan kishilar

niqatag'on qilishda muhim qurol bo‘ldi va Vatanimizning tarixida

o'ziningmash’um asoratlarini qoldirdi.

Turkiston XKS 1917-yil oxirlarida o‘z qarori bilan “Sho'roiIslomi

ya” va boshqa mahalliy demokratik tashkilotlarni tarqatib yubordi.

Bu tashkilotlarning rahbarlari keyinchalik Turkiston Muxtoriyati

hukumatiga qo‘shildilar, ayrimlari sovet hokimyatiga qarshi qurol

liharakatiga g‘oyaviy rahnamolik qildilar. Shunisi xarakterliki,

“Sho‘roiUlamo” tashkilotining Toshkent sho'basi faqat 1918 yil

13 mayda yopildi.

Shunday qilib, dastavval Rossiya markazida qaror topgan sovet

tuzumi Turkistonda ham o'rnatildi.Zo‘ravonlik va xalqlarni ezish

gaqaratilgan sovet siyosati o‘zining ilk kunlaridan boshlab,

Turkistondagitub xalqlarga nisbatan mustamlakachiiik zulmini yu

ritdi. Rossiyaimperiyasining mustamlakachilik tizimi sovet Ros

siyasi davrida yanada takomillashtirdi.Siyosiy partiyalar Ural ishi,

ular tomonidan dasturiy xujjatlar qabul qilinishi Turkistonda

milliy harakatning keng quloch yoyganidan dalolatberardi. Bi

roq, yuqorida ko'rsatib o'tilganidek Sank-Peterburgdagioktabr

to‘ntarishi oqibatida 1917 yil oktyabr-noyabr oylarida Turkiston

o'lkasida, xususan, Toshkent va Qo‘qonda yuz bergan voqealar

milliyozodlik harakatini kuchayib ketishga majbur qildi.1917

yil 26-28 noyabrda (yangi hisob bilan 9-11 dekabrda) Qo'qon

shahrida Turkiston o'lka musulmonlarining favqulodda IV qurul

toyibo'lib o'tdi. Qurultoy ishining butun tafsilotlarini (jadidlar)

o'sha davrgazetalarida tarix uchun muhrlab qo‘ydilar.

Mustafo Cho‘qay qurultoyni ochar ekan, Rossiya va Turkiston

Ningsiyosiy va iqtisodiy ahvoli xususida qisqacha ma’lumot bera

di. Uningaytishicha, Markazda yuz berayotgan voqealar, chekka

o'lkalardahokimiyat masalasini mustaqil muhokama etuvini taqo

zo qilur. Oktyabrxunrezligini boshdan kechirgan Rossiya va Tur

kiston o'z taqdirlari haqidao'zlari mulohaza yuritmoqlari lozim.

Ma’lumki, musulmonlaming ushbu nufuzli qurultoyi va unda qa

Bulqilingan qarorlar o’n yillar davomida millatchilar guruhining

yig'inidane'lon qilingan burjua muxtoriyati deb noto’g’ri talqin

qilib kelindi.

Hujjatlar esa ushbu holning butunlay aksi bo’lganligini isbotlaydi.

Masalan, Turkiston jadidlarining otasi sanalgan Behbudiy o’z

ma’ruzasidaqurultoyning Turkiston xalqlari tarixida ulkan ijobiy,

tarixiy hodisa vaburilish davri ekanligini ta’kidlab, “Qurultoyimiz

qabul qilayotganqarorlar shuning uchun ham ahamiyatliki, unda

Turkiston aholisiningyevropalik vakillari ham ishtirok etmoq

dalar”, deydi. Behbudiy va Obidjon Mahmudov qurultoy hayotida

musulmonlar bilan bir qatordaboshqa milliy guruhlaring ham va

killari bo’lishini yoqlab chiqdilar.

Turkistonni boshqarish shakli uch kun davom etgan qurultoyning

diqqat markazida turdi. Bu masala muhokamasida so'zga

chiqqanlarningko'pchiligi Turkistonning muxtor respublika deb

e’lon qilinishi o’lkaaholisining ijtimoiy maqsadlaridan kelib chiq

qan va unga mos tushishiniuqtirdi.Muxtoriyat va mustaqillik

e’lon qilish fikrini hamma qo'llab quvvatladilar.Qurultoyda 1917

yil 27 noyabr (yangi hisob bilan 10 dekabr) kunikechqurun

qabul qilingan qarorda shunday deyiladi: “Turkistonda yashab

turgan turli millatga mansub aholi Rossiya inqilobiga da’vat et

ganxalqlarning o'z huquqlarini o'zlari belgilash xususida edi.

Turkistonni Federativ Rossiya Respubiikasi tarkibida

hududiy jihatdan muxtor deb e’lon qiladi. Shu bilan birga

muxtoriyatningqaror topish shakllarini Ta’sis Majlisiga havola

etadi. QurultoyTurkistonda yashab turgan milliy ozchilik huquqla

rining muttasil himoyaqilinishini tantanali ravishda e’lon qildi.