Mavzu №15: lingvistik tadqiq metodlari tasnifi

Mantiqiy va grammatik hodisalarni qorishtirish natijasida fanda qo’pol-qo'pol mantiqiy xatolarga yo'l qo'yish hodisalarini hozir ham uchratib turamiz. Mantiq va grammatikani qorishtirish fanimizning azaliy kamchiliklaridan biri ekanligini e'tirof etishimiz zarur.


Lekin fanda mantiq va tilni o’zaro uzviy bog'lanishda o’rganishni maqsad qilib qo'ygan tadqiq usuli ham bo'lgan va bu yo'nalish umumiy (universal) yoki mantiqiy (idrokiy) grammatika atamasi bilan mashhurdir. Bu yo'nalishni shakllantirgan va rasmiy ravishda ommalashtirgan asar sifatida Por-Royal monastiri obidlari Kiod Lanselo va Arno tomonidan 1660 yilda tuzilgan "Grammaire generale et raisonnele" ("Umumiy va idrokiy grammatika") mashhurdir.


XVII-XVIII asrlarda keng ommalashgan ko'p tilli (yoki ayrim tushunchalarning juda ko'p tillarda muqobillarini beruvchi) lug'atlar tuzish va ommalashtirish ham shu usul hukmronligi bilan bog'liqdir.


Bu tadqiq usulining asosiy tamoyillari:
- tilni tafakkurning shakli deb tushunish,
- so'z va tushunchani tenglashtirish,
- hukm va gapni, gap bo'laklari va mantiqiy butunliklar tarkibiy qismlarini tenglashtirish, har bir tilning milliy xususiyatlarini bir ma'noda inkor etib, tillar orasidagi umumiyliklar tahliliga ko'proq e'tibor berish,
- tillarning sinxronik holati tavsifiga tayanish,
- grammatik shakl va kategoriyalarni mantiqiy kategoriyalar bilan tenglashtirish (chunonchi mantiqiy va grammatik birlik va ko'plik, yoki shaxs v.h.),
- sintaksis masalalariga ko'proq e'tibor berish.


Mantiqiy grammatikaning juda ko'p tamoyillari XX asrda "Tillararo umumiyliklar (lisoniy universaliyalar)", "Tushuncha/ idrokiy kategoriyalar" nazariyalarining tarkibiy qismi va muhim tushunchalari sifatida yangi mazmun-u mohiyat kashf etdi.