Mavzu №15: lingvistik tadqiq metodlari tasnifi

5. Struktural (sistemaviy) tahlil usuli.


Mohiyatan xilma-xil bo'lib, kamida uning to'rt ko'rinishi tilshunoslikning mustaqil yo'nalishi sifatida e'tirof etiladi. Bular:


1) deskriptiv tahlil usuli va tilshunosligi,
2) glossematik tahlil usuli va tilshunosligi,
3) funktsional tahlil usuli va tilshunosligi,
4) generativ tahlil usuli va tilshunosligi.


Bir-biridan tubdan farq qiluvchi va turli maqsadni ko'zlovci bu tahlil usullarini birlashtiruvchi tamoyillar quyidagilardir:

• 
  tilga ijtiinoiy-ruhiy hodisa sifatida yondashish,
  
• 
  til (lison) va nutqni izchil farqlash,
  
• 
  til (lison)ni semiotik, ya'ni shartli belgi (ishora, ramz)lar sistemasi sifatida tushunish,
  
• 
  lisoniy birliklar mohiyatini birliklarning o'zidan emas, ularning adigmatik, sintagmatik va iyerarxik munosabatlari orqali aniqlash, shu bilan uzviy bog'liqlikda lisoniy tizimda oppozitivlik-u paradigmalar tahlil va tavsifiga jiddiy e'tibor qaratish,
  
• 
  lisoniy biriik va hodisalarning material-moddiy tomoniga kam e'tibor berib, asosiy diqqatni semantik-funksional tomoniga qaratish.
  

Shular bilan bu yo'nalishlar orasidagi asosiy umumiylik tugaydi.
Lekin shuni alohida ta'kidlash joizki, yuqorida sanab o'tilgan umumiyliklar ham har bir yo`nalishda har xil tushuniladi. Chunonchi, lison va nutq deskriptiv lingvistikada nerika struktural izmida) ham, glossematikada (Kopengagen/Daniya tilshunosligida) ham farqlanadi.
Lekin bu ikki yo'nalishda lison va nutq tamoman boshqacha-boshqacha tushuniladi va ularni ko'pgina holatlarda hatto qiyoslash, solishtirish mumkin emas. Shu bois tilga semiotik sistema sifatida yondashib, ongni nutqiy faoliyatda UM1S (butun) sifatida tushuniladigan lison va YaHVO (boʻlak) sifatida qaraladigan nutq hodisalarini izchil farqlovchi struktural tilshunoslik (lingvistik strukturalizm) oz ichida o'nlab tahlil va tadqiq usuli va yo'nalishlarga ega bo'lib, bu haqda jild-jild tadqiqot-u tavsivlar yaratilgan, ulardan bir qismi bu qo'llanmada eslatildi.