Mavzu №15: lingvistik tadqiq metodlari tasnifi

Struktural tahlil usulida (va u bilan aloqador bo'lgan tipologik, komponent, kontekstual v.b. lison va nutq hodisalari farqlanadigan tahlil usullarining barchasida) idrokiy-dialektik-idealistik metodologiya yetakchilik qiladi va nominalistik-marerialistik unsurlardan ham xoli emas.


Bu tahlil usuli bilan fanimizda Sergey Ivanov, Shavkat Rahmatullayev, Iristoy Qo'chqortoyev, Abduhamid Nurmonov, Nizomiddin Mahmudov, Odiljon Bozorov, Ra’no Sayfullayeva, Baxtiyor Mengliyev, Muhabbat Qurbonova kabi olimlar, ularning ko'p sonli shogird va izdoshlari shug'llangan va shug’ullanmoqda.
6. Tipologik umumiylik (lingvistik universaliy)lar tahlil usuli.

Bir-biri bilan yaqin (qarindosh) yoki uzoq, o'zaro aloqalarda bo'lgan va bo`lmagan tillarning qurilishi, u yoki bu turdagi ma'no va vazifalarni ifodalashdagi umumiylik (o'xshashlik) va farqlarni (xususiyliklarni) qiyoslab o'rganish usuli bo`lib, o'z ildizlari bilan qiyosiy-chog'ishtirma, mantqiy grammatika, qiyosiy - tarixiy usul va glossematika tushunchalari bilan aloqadordir. Eng asosiy tushunchalari t i l u s t i l i k (metatil, metayazik) va lingvistik umumiyliklardir. Lingvistik umumiyliklar boshqa yo'nalishlarning ong (tafakkur) ma`nolariga qisman to’g'ri keladi. Tilustilik (metatil) deganda tabiiy tildan nari turgan va nutq ijtimoiy faoliyatida ifodalanishi zarur bo'lgan tushuncha, aloqa-munosabat va vazifalar majmuasi tushuniladi. Bu tushuncha, aloqa - munosabat va vazifalarnig har biri alohida olinganda lingvistik umumiylik deyiladi.

Tipologik tadqiqotlarda qiyoslanadigan haqqoniy (real) til (obyekt-til) larda umumiylikning ifodalanish vosita, usul, shakl, ko'rinishi va vazifalari qiyoslanib, har bir qiyoslanayotgan tilning qurilish xususiyatlari haqida tegishli xulosalar chiqariladi.


Bu tahlil usuli bilan tilshunosligimizda Abduzuhur Abduazizov, Jamoliddin Bo'ronov, Ne'mat Turniyozov, Shahriyor Safarov, Sano Saidov, Mohira Saidova, Muhammadjon Fayzullayev kabi, asosan, rus va G'arbiy Yevropa tillari bo'yicha mutaxassislar shug'ullanishgan.


Biz yuqorida o'zbek tilshunosligida ancha keng amalda va ma'ruzachiga tanish bo'lgan atigi 6 ta nisbatan alohida lingvistik tadqiq yo'l va usullari bilan tanishib chiqdik.
Fanimiz amaliyotida bo'lgan deskriptiv, glossematik, psixologik, antropolingvistik, sof semantik, semiotik lingvistika kabi an'anaviy, kompyuter lingvistikasi va mashina tarjimasi kabi hozirgi kunda yangi fan - kibernetika tarkibiga kirib ketgan sohalar haqida hech narsa demadik, chunki bular to'g'risida fikr yuritish - hatto oddiy tavsif berish maxsus tayyorgarlikni talab etadi.


Bu yetakchi metodlar tilshunoslikning alohida maktab va yo'nalishlarini belgilaydigan, nisbatan mustaqil tahlil usuilaridir.
Shular bilan birga fanimizda juda ko'p amaliy (operatsion) tahlil usullari borki, ular fanda mustaqil yonalish va maktablarni (tilshunosliklarni) shakllantirmaydi, balki tilshunoslik yo'nalishlari ichida ma’lum bir maqsadlarga erishish, ma'lum bir turdagi ma'lumotlarni qo`lga kiritish uchun xususiy sohalarda qo'llaniladii.
Odatda, bunday xususiy tahlil usullari ham metod deb ataladi. Lekin bu metodlarni biz yuqorida sanab o'tgan va fanning alohida yo'nalishlarini shakllantiradigan METODlar bilan tenglashtirish mumkin emas.


Shunday qo'shimcha (operatsion) tahlil usullaridan ayrimlari bilan tanishib o'tamiz: