Mavzu 15-16. Vitamin saqlovchi dorivor o’simliklarni bioekologiyasi Reja

Ibn Sino Amaliyotida:Abu Ali ibn Sino shirinmiya ildizi vositasida buyrak,qovuq, meda, o’pka kasalliklarini davolagan. Bundan tashqari sovuq mijozliqulanjni davolashgan toxtalib, shunday deganlar:”Agar 14 gramm po’stsizshirinmiyani ayron suvi bilan ichilsa, qulanjga shifo bo’ladi, agar o’zini yeyilsa ham shunday ta’sir qiladi”.
XALQ TABOBATIDA:Xalq tabobatida shirinmiya va uning ildizidan tayyorlangan sharbat va poroshoklar terlatuvchivchi, yengil surgi, nafas yo’li shamollashi bilan bog’liq bo’lgan kasalliklarda, balg’am ko’chiruvchi,nafas qisishida yordam beruvchi vositalar sifatida ishlatiladi. Uning ildizidan tayyorlangan qaynatma-siydik haydovchi, me’da hamda o’n ikki barmoqli ichak jarohatini davolash hususiyatiga ega. Ildizining qaynatmasi go’sht va qo’ziqorin bilan zaharlanganda ichiladi.
15-16. Amaliy mashg’ulot:Zirovor dorivor o`simliklar biologiyasi (Kiyiko’t, Limono’t, Yalpiz, Zira)


Dars maqsadi:Talabalargazirovor o’simliklar bo’lgan Limono’t, Yalpiz, Zira o’simliklarining bioligiyasi bilan tanishtirish.
Ishni borish:Ziravorlar va dorivorlar tarkibida efir moyi, glikozid, alkaloidlar bor ta’m beradigan mahsulotlardan iborat. Ular o’tkir, xushbo’y, ko’pincha juda achchiq ta’mli bo’ladi. Ziravor va dorivorlar ovqatning ta’m xususiyatlarini yaxshilaydi, oshqozon suvi ajralishini tezlatib, ovqat hazm bo’lishiga yordam beradi. Dorivorlar ovqat ta’mini va xushbo’yligini yaxshilaydi, uning to’yimliligini va hazmliligini oshiradi. Xo’raki xantal, xo’raki erqalampir, mayonez, adjika dorivorlarga kiradi.Dorivorlar oziq-ovqatlarning lazzatini oshirish uchun ishlatiladi.
Ko’p ziravorlar ovqatning lazzatinigina emas, balki to’yimliligini ham oshiradi. Keng tarqalgan va uy pazandaligida ko’p ishlatiladigan dorivorlarga vanil, kalampirmunchoq, inbir (zanjabil), kardamon, dafna yaprog’i, murch, kalampir, zira (qora zira) va boshqalar kiradi. Dorivorlar me’da shirasini ko’p ishlabchiqarib, ovqat hazm bo’lishini engillashtiradi. Me’yordan ortiq iste’mol etilgan dorivorlar me’da- ichak organlari uchun zararlaydi. Uy pazandaligida dorivorlar me’yori, odatda oila a’zolarining ta’biga ko’ra aniqlanadi.
Asosiy ziravorlarga tuz, sirka, gorchisa (xantal), limon kislotasi va har xil souslar kiradi. Shuningdek, sut, smetana, yog’, tuxum, zaytun mevasi va sabzi, petrushka, selderey, pasternakningildizlari, xushbo’y o’tlar va ko’katlar, kavarlar (kavil), piyoz, xren, sarimsoq kabi oziq-ovqat mahsulotlari ham ziravor bo’lib xizmat qilishi mumkin. Ziravorlar novvoylikda, konserva, kolbasa, spirtli ichimliklar va konditer ishlab chiqarishida ovqatni xushxo’r va xushbo’y qilish uchun ishlatiladi. Ziravor taomlarga lazzat kirituvchi va xushbo’y hid beruvchi, taomni mineral tuzlar bilan boyituvchi o’simlik yoki kimyoviy (organik va mineral) modda. O’zbek taomlarida ishlatiladigan o’simlik ziravorlari zira, zirq kalamir,
murch, dafna yaprog’i, kimyoviy ziravorlar esa sirka va osh tuzidir.
Ziravorlar (o’simliklardan olingan ta’m beruvchi mahsulotlar) odatda
quritilgan tarzda ishlatiladi. O’simlikning qaysi qismi amalda ishlatilishiga qarab, ziravorlar quyidagi gruhlarga klassifikasiya qilinadi: meva-urug’
ziravorlar xantal, murchqalampir, arpabodiyon, zira,
kashnich, hil, vanil, yulduzsimon arpabodiyon, muskat yong’oq, muskat gul; gul
ziravorlar qalampirmunchoq, za’far; barg ziravorlar dafna bargi, ekstragon; po’stloq ziravorlar dolchin; ildiz ziravorlar zanjabir.
Yalpiz - ko’p yillik yovvoyi o’simliklar turkumi. Yalpizning yer ustki qismi tarkibida efir moyi, flavonoidlar va boshqa birikmalar bor. Yalpizdan tayyorlanga.ya qaynatma yoki quritilmagan bargdan olingan shnra istiyqo, qo’tir, bod, me’da, sariq, ko’krak og’rig’i, shirincha va bosh-sa kasalliklarni davolashda xa-mda chanqov bosuvchi, balg’am ko’chiruvchi dori sifatida qo’llaniladi.