Mavzu 11: tadqiqot obyektini

haqqoniy idealizm (obyektiv idealizm) yoki
dualistik (idealistik-materialistik) nuqtayi nazarda turgan olimlardir.


Fan taraqqiyotiga ulkan hissa qo'shgan Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ahmad Farg'oniy, Ulug'bek, Galileo Galiley, Jordano Bruno, Isaak Nyuton dualistik,


Immanuil Kant, Fridrix Gegel, Plank, Albert Eynshteyn, hatto Avgust Shleyxer, Vilhelm Gumboldt, Ivan Pavlov, Seshennov kabi olimlar obyektiv idealistik nuqtayi nazarda turishgan.


Dualistik qarashning mohiyati shundaki, ular borliqni, asosiy mutlaq qonuniyatlarni (shakl va mazmun, barqarorlik-o'zgaruvchanlik, umumiylik- xususiylik, sabab-oqibat munosabatlarini v.h.) Haq yaratganligini va belgilaganligini tan oladilar.
U yaratdi, qonuniyatlarni o'rnatdi, yaxshi-yomonni farqladi, insonga o'rgatdi va unga aql-u tanlash huquqini (hidoyatni) berdi, "O'rgan!", "Tanla!" dedi. O'zi esa oxiratda inson faoliyatini yana baholaydi.
Haqning dunyoviy ishlariga aralashuvi shu bilan cheklanadi. Haq yaratgan qonuniyatlardan (masalan, bug'ning suvdan yengil va siyrakligidan) amalda foydalanish (ya'ni bug' mashinasi qurish) Haqning ne'matlaridan bahramand bo'lish, qudratini namoyish qilish bilan tengdir. Inson bu qonuniyatlarni yaratgan, ularni ochish, uqish, amaliyotda qo'llash qobiliyatini unga bergan Haqqa hamd aytishi, shukronalar qilishi lozim.


Ibn Sino og'ir-og'ir kasallarni o'simliklarning shifobaxsh xossalaridan, inson ruhiyati (psixikasi) va signal sistemasidan foydalanib davolagan. Bu bilan u o'zini Haq san'atini ochgan va uni namoyon etgan amaliyotda qo'llagan deb sanardi. Shuning uchun shayxurrais iftixor bilan:


Dar kufr chu mane gazof oson nabuvad,
Mahkamtar az iymoni man iymon nabuvad.
Dar dahr chu man yake-yu on ham kofiir
Pas dar hama dahr yak baiymon nabuvad.
Tarjimasi
Meni kofirlikda ayblash emasdir oson,
Iymonimdan mahkamroq topilmas iymon.
Shundayin bo'lsam-u desalar kofiir
Demak, yo'q olamda aslo baiymon
deb o'z iymonining mustahkamligi va johillarning mutaassibligi haqida yozadilar.


Shunga yaqin holat Isaak Nyuton bilan sodir bo'lgan. Uning butun dunyo tortilish Qonuni sharhi bilan tanishgan ingliz qiroli: "Men bunda Haqni ko'rmayapman", - deganida, Nyuton "Men tabiat qonunlarini aniqlaganda, unga ehtiyoj sezmadim", - deb javob bergan ekan.