Mavzu 11: tadqiqot obyektini

Ikkinchidan, din fanning rivojlanishiga, xususan, tabiiy fanlar taraqqiyotiga tamoman qarshi edi. To'g'ri, biror dinda "o'qimang, o'rganmang" degan da'vat yo'q. Barcha dinlar ilm va bilimga intilishga da'vat etadi. Islom dinida "Talabul ilmi farizatun alo kulli mo'minin va mo'minatin" – Ilmga in'tilish barcha mo'min va mominalarga farzdir" mazmunida hadisi sharif bor. Bu hadisi sharif payg'ambarimizning Madina davri hayotlariga (622-632-yillar) - islom endigina targ'ib etilayotgan davrga oid.
Lekin XIV asrdan keyin nuistabitlashgan islom (hokimiyatni qo'lga oiib, qat'iylashgan din) "Ilm" deganda nimani nazarda tutardi? Bu savolga XIV asrdan XX asr boshlarigacha musulmon davlatlarida forsiy va turkiy tillardagi maktablarda eng asosiy ommaviy darssik bo'lgan "Chahor kitob" ("Chor kitob") shunday javob beradi:
"Ilmdan maqsad to`rt turli ilmdur.
Birinchisi – tavhid ilmi.
Ikkinchisi – namoz ilmi.
Uchinchisi – ro'za ilmi.
To'rtinchisi – hayz va nifos ilmi".


Bu sharhdan anglashilib turibdiki, mutaassib islom peshvolari din targ'ib davridan hokimiik mavqeyiga ko'tarilgach, o'z hukmini Hadis va Qur'oni Karim oyatlari sharhiga ham o'tkazib, ularni o'z maqsadiariga bo'ysundirgan.


Vaholanki, payg'ambarimiz hazratlari "ilm" so'zini ilm, fan, bilim - jumladan, dunyoviy, tabiiy fanlar ma'nosida qo'llaganlar.
Bo'lmasa, "Ilm Chinda (Xitoyda) bo'lsa ham borib o'rganing!" kabi hadislarni aytmagan bo'lardilar. Namoz, ro'za, tahorat ilmi Chinda bo'lmaydi-ku!
Shu sababli mutaassib ruhoniy-diniy nuqtayi nazarda turgan olim fan taraqqiyotiga hech qanday jiddiy hissa qo'sha olmaydi. Uning qo'lidan voqea-hodisalarni oddiy bayon qilishdan boshqa ish kelmaydi. Shunda ham u ro'y bergan hodisalar sababini axtarmaydi, "Vallohu a'lam bissavob" ("To'g'risini Alloh biladi") yoki taqdiri azal deb ketaveradi.


XV-XIX asrlarda O'rta Osiyoda tabiiy fanlar taraqqiyotining so'nishi ham bevosita shu bilan bog'liq.
Lekin idealistik (ruhoniy) nuqtayi nazarda turib fanga salmoqli hissa qo'shgan tabiiy fanlar vakili oz emas. Bular, asosan,