Мавзу : Ўзбекистон – америка муносабатларининг ҳозирги ҳолати

2.3. O’zbekiston – AQSH hamkorligining istiqbollari

O’zbekiston va AQSH o’rtasidagi munosabatlar Afg’oniston kesimida qaralib kelmoqda. AQSH o’z harbiy kontingentini Afg’onistondan olib chiqib ketishida va Afg’onistonda tinchlik va barqarorlikni ta’minlashda O’zbekiston muhim ahamiyat kasb etadi. Ikki davlat munosabatlarida o’zaro manfaatli hamkorlikning mavjudligi saqlanib qoladi.

O’zbekistonning AQSH bilan doimiy manfaatlari quyidagi yo’nalishlarda namoyon bo’ladi:

O’zbekiston tashqi siyosati manfaatlarning ustivorligiga asoslanganligi sababli, nafaqat mintaqadagi davlatlar bilan, balki uzoq o’lkalar bilan hamkorlik munosabatlarini ikki va ko’ptomonlama, o’zaro ishonch va hurmat negizida hamda teng huquqli asosda qurishdan manfaatdordir. Shu jumladan, dunyo maydonida katta ta’sir kuchiga ega bo’lgan AQSH bilan hamkorlik O’zbekistonning strategik maqsadlari qatoriga kiradi. Shu jumladan, bu xususda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov 2007 yil 7 dekabrda qilgan nutqida hukumat G’arb bilan, xususan, Amerika Qo’shma SHtatlari va Yevropa bilan munosabatlarni tiklashdan manfaatdor ekanini ta’kidlab o’tgan;

Afg’onistonda mavjud harbiy – siyosiy beqaror vaziyatning O’zbekiston milliy xavfsizligi uchun tahdid ekanligi;

O’zbekiston milliy iqtisodiyotini rivojlantirishda AQSH kompaniyalari va korxonalari tomonidan kiritilayotgan investitsiyalar muhim ahamiyatga ega.

O’z navbatida, AQSHning O’zbekiston bilan munosabatlarida mavjud bo’lgan doimiy manfaatlari quyidagilardan iborat:

1. 
   O’zbekiston Markaziy Osiyo mintaqasida eng strategik ahamiyatga ega bo’lgan davlat bo’lib, mintaqadagi barcha davlatlar bilan chegaradoshligi, aholisining eng ko’pligi bilan ajralib turishi bilan ajralib turadi¹. Bu haqda AQSH Davlat Departamentining inson huquqlari, demokratiya va mexnat byurosi rahbari
   

L.Kranerning fikriga ko’ra, Markaziy Osiyo AQSH uchun strategik ahamiyat kasb etadi va xech bir mubolag’asiz, O’zbekiston bizning Markaziy Osiyoga qaratilgan siyosatimizda yetakchi o’rin tutadi. O’zbekiston Markaziy Osiyoning markazida joylashgan, mintaqadagi eng ko’p aholiga ega va ko’p asrlar davomida Islom madaniyati va ma’rifati beshigi bo’lib kelgan, qolaversa mintaqadagi besh davlat ichida eng kuchli qurolli kuchlarga ega²;

2. 
   AQSH harbiy kontingentini Afg’onistondan Shimoliy yo’nalish tarmog’i orqali olib chiqishida hamda Afg’oniston hududida qoldirayotgan maxsus bo’linmalar
   

1. 
   President Denounces Terror in Uzbekistan. 28.03.2004.http://www.whiteHouse.gov/news/releases/ 2004/03/20040329-10.html.
   
2. 
   1 Blank S.. U.S. interests in Central Asia and the Challenges to Them. Strategic Studies Institute, US Army War
   

College, Carlisle Barracks PA // Testimony Offered to the Subcommittee on the Middle East and Central Asia, House Committee on International Relations, 25.07.2006.

ta’minotida O’zbekiston hududi Afg’onistondagi kuchlarning insonparvarlik va noharbiy yuklar bilan ta’minlanishida asosiy tranzit yo’li vazifasini bajaradi; 3. Mintaqa davlatlarining, shu jumladan, O’zbekistonning Rossiya va Xitoy ta’siri doirasidan olib chiqish, mintaqani janubiy dengiz portlarga olib chiqish orqali tabiiy xom-ashyo va uglevodorod zahiralarini Yevropaga yetkazilishini ta’minlash orqali Rossiyaning hududdagi yetakchiligini kamaytirishga intilmoqda.

Bevosita, ikki davlat o’rtasidagi munosabatlarning istiqboli haqida gapiradigan bo’lsak, bu eng avvalo, AQSH va O’zbekiston o’rtasida harbiy - siyosiy hamkorlikni rivojlantirishga qaratiladi. Chunki, ikki davlat munosabatlarining manfaatlarida Afg’onistondagi tinchlik va barqarorlikni hamda mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlash yo’lida o’zaro hamkorlikni rivojlantirish ustuvor yo’nalish hisoblanadi.

O’z navbatida, O’zbekiston-AQSH hamkorligida Shimoliy yetkazib berish tarmog’i va logistika markazlarining faoliyatini takomillashtirish;

Ikki davlat o’rtasida tuzilgan me’yoriy – huquqiy asoslarni tartibga solish;

Afg’onistonda barqarorlikni ta’minlash yuzasidan tashkil qilingan “6 + 3” guruhi faoliyatini takomillashtirish;

AQSH hukumati 2014 yilga qadar Afg’onistondagi harbiy kontingenti miqdorini kamaytirish hamda qo’shinlarini Shimoliy tarmoq yo’nalishi, xususan, O’zbekiston hududi orqali temir yo’l tizimidan foydalangan holda olib chiqish masalasini muhokama qilmoqda;

Shu bilan bir qatorda, AQSH davlat kotibi X.Klintonning va uning Janubiy va Markaziy Osiyo mintaqasi bo’yicha yordamchisi R.Bleykning Toshkentga 2011-2012 yillarda qilgan amaliy tashrifi ham aynan yuqoridagi masalalarni hal qilishga qaratilgan edi.

Ikki davlat o’rtasidagi yuqorida ta’kidlangan aloqalardan tashqari, rossiyalik ekspert V.Korgunning fikricha, Obama ma’muriyati tomonidan Afg’onistonga kiritiladigan katta miqdordagi investitsiyalarning xayotga tatbiq qilinishida O’zbekiston ham ishtirok etadi. Bu birinchi navbatda Afg’onistonda yagona bo’lgan Termiz – Xayraton temir yo’lining Mozori SHarifga qadar uzaytirilishi O’zbekiston temir yo’llari DAK tomonidan amalga oshirishi ko’zda tutilgani bilan bevosita bog’liq.

2005 yil mart oyida J.Xopkins universiteti qoshidagi Markaziy Osiyo va

Kavkazni o’rganish instituti direktori F.Starr boshchiligidagi guruh tomonidan “Katta Markaziy Osiyo” loyihasi ishlab chiqilgan bo’lib, loyiha rasmiy hujjat hisoblanmasada, AQSHning Markaziy Osiyo siyosatida o’z ta’siri mavjud.

Mazkur loyihada belgilanishicha:

• 
  AQSHning asosiy maqsadi Markaziy Osiyo va Afg’onistonning harbiy-strategik va geosiyosiy butunligiga erishish va keyinchalik “Katta Markaziy Osiyo” dasturini
  

“Katta Yaqin Sharq” dasturi bilan birlashtirishdan iborat;

• 
  loyihaga ko’ra birlashgan “Katta Markaziy Osiyo” va “Katta Yaqin Sharq” hududi ustidan nazorat G’arb qo’liga o’tkazilishi lozim;
  
• 
  Markaziy Osiyo mintaqasini Rossiya va Xitoy ta’siridan chiqarish;
  
• 
  Pokiston va Eronning Afg’onistonga nisbatan qo’llayotgan “beqaror siyosati” ta’sirini yo’q qilish;
  
• 
  Afg’onistonni barqaror va G’arbga yaqin siyosat olib boruvchi “Markaziy Osiyo” davlatiga aylantirish.
  

Ikki davlat o’rtasidagi munosabatlar istiqboli borasida hulosa qiladigan bo’lsak, quyidagi omillarga e’tibor berish maqsadga muvofiqdir:

AQSH 2014 yilga qadar o’z harbiy kontingenti, noharbiy va gumanitar yuklarni

Afg’oniston hududidan olib chiqishda O’zbekistonning transport-kommunikatsion vositalaridan foydalanadi. Bu borada, O’zbekistonning AQSH bilan hamkorligi

2014 yildan keyin ham o’z ahamiyatini saqlab qoladi;

AQSH rasmiy doiralari O’zbekiston bilan ikkitomonlama va ko’ptomonlama munosabatlarni mustahkamlamoqda;

O’zbekiston Respublikasi Afg’onistonda tinchlik va havfsizlikni ta’minlashda AQSH bilan hamkorlikni rivojlantirmoqda;

AQSH 2014 yilga qadar Xalqaro tinchlikparvar kuchlar tarkibidagi o’z harbiy kontingentini Afg’onistondan olib chiqishda hamda Afg’onistonda tinchlik va xavfsizlikni ta’minlashda O’zbekiston bilan hamkorlikni rivojlantirmoqda.

XULOSA

O’zbekiston va AQSH o’rtasidagi munosabatlarining 23 yillik tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, bu munosabatlar dinamikasi va tavsifi doimiy ravishda o’zgarib turganligiga guvoh bo’lamiz. Bu esa ikkitomonlama munosabatlarning davriyligini ko’rsatib beradi. Ikkitomonlama munosabatlarda o’zaro manfaatlarning bir qator masalalar bo’yicha mos kelishi oqibatida yaxshilanganligini va aksincha, ba’zi muammolar yuzasidan sovuqlashganligini ko’rishimiz mumkin. Bugungi kunda ikki davlat o’rtasidagi davom etayotgan munosabatlar o’ziga xos bo’lib, bir tomondan ikki davlat strategik hamkor hisoblanadilar, ikkinchi tomondan esa Andijon voqealari va boshqa bir qator munozarali masalalar yuzasidan O’zbekiston va AQSH munosabatlarida bir qator konfliktli xolatlar saqlanib qolmoqda.

Umuman olganda, ushbu ishimizda bildirilgan mulohazalarning xotimasi sifatida xulosalarimizni quyidagi yo’nalishlarda berishni lozim topdik:

1. O’zbekiston AQSH bilan munosabatlarda quyidagilarning amalga oshirilishidan manfaatdor:

Mintaqa havfsizligi uchun o’ta muhim o’rin tutuvchi Afg’onistondagi harbiy

– siyosiy vaziyatning barqarorlashuvi. Chunki Afg’onistondagi beqaror vaziyat O’zbekiston milliy manfaatlariga tahdid hisoblanishini quyidagi omillar orqali ko’rishimiz mumkin:

Afg’onistonda xalqaro terrorizmning kuchayishi va O’zbekistonga qarshi faoliyat olib boruvchi bir qator diniy – ekstremistik kuchlarning Afg’onistonda mavjud ekanligi;

Afg’onistonda noqonuniy ravishda narkotik moddalar va qurol – yarog’ savdosining ortib borayotganligi va xokazo.

Xalqaro terrorizm va ekstremizmga qarshi kurashda o’zaro hamkorlikni davom ettirish va terrorizmga aloqadorlikda gumondorlarni ekstraditsiya qilish bo’yicha munosabatlarni takomillashtirish O’zbekiston iqtisodiyotiga

AQSH investitsiyalarini kiritish va O’zbekiston eksport tovar va xizmatlari uchun Amerika bozorida qulayliklarni shakllantirish masalasi so’nggi vaqtlarda muhim o’rin tutib kelmoqda. Ushbu yo’nalish bo’yicha O’zbekiston hukumatining qaroriga asosan Navoiy viloyatida erkin iqtisodiy zona va Angren shahrida logistika markazi barpo etildi, shuningdek, Jizzax viloyatining Paxtakor tumanida yangi erkin iktisodiy industrial hudud bo’yicha tadbirlar amalga oshirilmokda;

AQSH o’z qo’shinlarini O’zbekiston temir yo’l tizimi bilan bog’liq Shimoliy yo’nalish tarmog’i tranziti orqali Afg’oniston hududidan olib chiqish va Afg’onistonda tinchlik va barqarorlikni ta’minlashda hamda iqtisodiy dasturlarning amalga oshirilishida bevosita O’zbekistonning ishtiroki muhim bo’lib qolmoqda. Hozirgi kunda ikkitomonlama aloqalarda bu yuklarni nafaqat temir yo’l transporti orqali, shu bilan birga, havo yo’llari hamda dengiz portlari orqali olib chiqish imkoniyatlarini yaratish ustuvor manfaat bo’lib qoladi.

AQSHning O’zbekiston bilan munosabatlari bo’yicha quyidagi xulosalarga kelish mumkin:

AQSH bilan O’zbekiston hamkorligida Afg’onistonda tinchlik va barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiy infratuzilmasini tiklash masalasi birlamchi ahamiyat kasb etadi. Bu birinchi navbatda, O’zbekistonda mavjud infrastruktura imkoniyatlaridan foydalangan xolda AQSH va NATO kuchlarini Afg’oniston hududidan olib chiqishda hamda o’z qo’shinining qolgan qismi uchun oziq-ovqat va noharbiy yuklar bilan ta’minlashga intiladi;

Mintaqadagi tabiiy resurslar, eng avvalo, uglevodorod zahiralarini nazorat qilishga intiladi. Bu yo’nalishda AQSH tashabbusi bilan Nabukko va Transafg’on gaz quvurlari yo’llari loyihalari ishlab chiqilgan bo’lib, asosiy maqsad Markaziy Osiyo uglevodorod zahiralarini nazorat qilishda Rossiya gegemonligini kamaytirishdir;

AQSH Markaziy Osiyo davlatlari bilan, shu jumladan, O’zbekiston bilan olib boriladigan iqtisodiy aloqalarda o’z tovar va xizmatlari uchun katta iste’mol bozorini shakllantirishga intilmoqda. Buning yaqqol isboti sifatida “Katta

Markaziy Osiyo” dasturining asosiy yo’nalishlaridan biri aynan mintaqada umumiy bozorni shakllantirishdir.

AQSH rasmiy doiralari O’zbekiston mintaqada strategik hududda joylashganligi va boy tabiiy zahira va inson salohiyatiga, yuqori darajada iqtisodiy o’sish sur’ati hamda ishlab chiqarishi takomillashib borayotgan davlatning Rossiya va Xitoy ta’sir doirasiga tushib qolmasligiga intiladi.

O’zbekistonning AQSH bilan munosabatlarida quyidagi takliflarni amalga oshirishi maqsadga muvofiq deb bilamiz:

Birinchi navbatda, AQSH tomonidan Afg’onistonda moliyalashtirilayotgan turli iqtisodiy - ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishda O’zbekiston tomonining ham ishtirokini faollashtirish lozim.

O’zbekistonga AQSH investitsiyasini jalb etish hamda sarmoyaviy muhit uchun yaratilgan qulay sharoitlarni namoyish etish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish va investitsiyaviy muhitni takomillashtirish.

Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash joizki, mazkur tadqiqotni boshlash mobaynida ikkita gipoteza o’rtaga tashlangan edi. Bular:

AQSH o’zining Markaziy Osiyo siyosatida O’zbekistonni yetakchi davlat sifatida qaraydi.

Ikki tomonlama hamkorlik, asosan, O’zbekistonning temir yo’l transport kommunikatsiya tizimi sohasida amalga oshiriladi.

Bitiruv malakaviy ishining ilgari surilgan gipotezalar, jumladan, “AQSH o’zining Markaziy Osiyo siyosatida O’zbekistonni yetakchi davlat sifatida qaraydi” qisman o’z tasdig’ini topdi. “Ikki tomonlama hamkorlik, asosan, O’zbekistonning temir yo’l transport kommunikatsiya tizimi sohasida amalga oshiriladi.” degan gipotezamiz ham qisman o’z tasdig’ini topdi.