Mavzu : Rivojlangan mamlakatlarda kompaniyalarning birlashishi va qo’shilishini ortishi: sabablari va oqibatlari Mundarija Kirish Reja; I bob. Mamlakatlar rivojlanishida katta kompaniyalarning xissasi va iqtisodidagi kompaniyalarning ro`li

Когхоna salohiyati raqobatbardoshligining tuzilishi va dinamikasi

Ko'rsatkichlar
Tovarlar	Davrlar		Davrlar		Davrlar
	1	2	3	4	5
T	UE^T1Kpft1	UE^T1Kpft2	т ^11 -41	T ^11 ^T12	11t1
nT2	UE^i2Kpft1	UE^T2Kpft2	^T ti	T ^12T12	12t1
T3	UE^i3Kpft1	UE^T3Kpft3	^T ti	T ^13T12	13t1

Kompaniya salohiyati tarkibiy o'zgarishlari samaradorligini uning raqobatbardoshligi darajasini oshirish maqsadida umumlashtiruvchi baholash (Jes) uchun ikkita indekstlarni hisobga olish zarur: raqobatbardoshlik darajalari indeksi (Juek) va investitsiyalar indeksi (Jn)ni:
UEKT* _Vf_t2 * T_lt + UEK¹ _Vf_y2 * T_2t2 + UEK^T2pf_t2 * T₃₁ UEKT^T-pf_t2-T_lt + UEK^Tpf_tl *T_2tl + UEK^T2pf_t2 T_at

Juek = ^z :

i=i^Tltz i=i^Tltz

T1t-It2^I2+T3t2-It2I3 T1t1 -It1^I1+T2t1-It1I2-T3t1- It1^I3 i1=1i^Tltz i1=1iT1l^t1

J=

Bu vaqtda Jes = Juek - > max

Jn

Odatda bu formulada Juek ning Jn sur'atlaridan oshib ketuvchi sur'atlarida Juek - > max va J - > max - bu korxo na uchun yaxshi ko'rsatkich. 1eskari nisbatda ish yomon keta boshlaydi. Albatta, Jn ning ba'zi bir pasayishi bo'lishi mumkin, ammo u agar tovarning yig'ma narxidagi daromadning ulushini qisqarishi bilan qoplanmasa. Bu holda daromad investitsiyalar va tovar taklifini o'sishi sur'atlaridan tezroq o'sadi.

Kompaniya salohiyati raqobatbardoshligi va bozor foydaliligini baholashning biz tomonimizdan taklif qilingan metodikasi yagona va universal emas. Bunday metodikalarning eng turli tuman variantlari bo'lishi mumkin.

2.3. Kompaniyalar hamkorligidagi iqtisodning rivojlanishi Yaponiya misolida.

J ahon xo’jaligi tarixidan ma’lumki, Yaponiya 1950-yillargacha agrar

mamlakat sifatida tan olinar edi. Ammo 1960-yillarga kelib, jahonda yetakchi
davlatlar hisoblangan AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya kabi mamlakatlar
Yaponiya jahon xo’jaligida “iqtisodiy mo’jiza”ga erishganini tan olishdi.
Yaponiya sanoat tarmoqlarida mahsulot ishlab chiqarish va iqtisodiy salohiyati
bo’yicha jahonda AQSHdan so’ng ikkinchi mamlakatga aylandi

Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishda puxta o’ylangan davlat siyosati,

davlatni rivojlantirishda, tashqi iqtisodiy aloqalarni asosiy ta’sirchan geografik
va tarkibiy sohalarni muhimligini aniqlab, nazorat qilish va tartibga solishda
moliyaviy rag’batlantirish uslublarini qo’llaydi.

Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishda puxta o’ylangan davlat

siyosati, davlatni rivojlantirishda, tashqi iqtisodiy aloqalarni asosiy ta’sirchan
omillardan biriga aylantirdi. Bu siyosat Yaponiyaning milliy manfaatlarini
hisobga olgan holda jahon xo’jaligiga uni yirik xalqaro iqtisodiy, ilmiy-
texnikaviy va moliayviy savdo markaziga, jahon iqtisodiy otiga qo’shilishi
uning salmoqli qatnashchisiga aylantirdi. Xalqaro iqtisodiy faoliyatni davlat
tomonidan tartibga solinishida qonunchilik, administrativ-huquqiy, iqtisodiy va
norasmiy kabi bir birini to’ldiruvchi uslublardan keng foydalaniladi. Bu esa,
oldinga qo’yilgan maqsadlarga erishishni ta’minlaydi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishda Yaponiya amaliyoti kenghuquqiy normativ bazaga tayanadi. Qonuniy va huquqiy-administrativ tartibga
solish sistemasj ustivorlik asosida namoyon bo’lib, uni cho’qqisida valyuta
almashish va tashqi savdo to’g’risidagi qonun, davlatning umumiy tartibga
solish konsepsiyasi sifatida faoliyat chegaralarini belgilaydi.
Bu qonunda xalqaro valyuta fondi, butunjahon savdo tashkiloti kabi
xalqaro tashkilotlarning kodeksidan asosiy prinsiplar - savdoni erkinlashtirish
haqidagi xalqaro shartnomalar, erkin va har tomonlama savdo prinsiplari
mavjudligi tufayli uni erkin deb hisoblash mumkin. Erkin tashqi iqtisodiy
operatsiyalar prinsipidan kelib chiqib, oddiy hollarda faqat minimal darajada
davlat nazoratini nazarda tutadi. Transaksiyalarni litsenziyalash sistemasini
joriy etishga faqat favqulotda holat bo’lsagina yo’l qo’yiladi (masalan,
mamlakatning to’lov balansi keskin yomonlashganda).
Chegaralarni belgilash xarakteriga ega bo’lgani uchun tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishda u yoki bu soxalarga tegishli qonun osti aktlarni dastlab tartibga solish vazifasini yuklaydi. Majburiyatlarni bunday taqsimlash yaponlar fikricha xalqaro iqtisodiy sharoitni o’zgarishiga to’g’ri baho berish va milliy xo’jalikni rivojlantirishda to’liqroq shu holatlarni hisobga olishga yordam beradi va yangilanishga ham yo’l ochadi. Qonunchilik aktlarining “2-qavati” tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishni asosiy bloki haqidagi qonundan tashkil topgan: eksportimport operatsiyalari; bojxona - tarif sohasi; tashqi savdoga xizmat ko’rsatish (eksport inspeksiya haqidagi qonun, tashqi savdoni sug’urta qilish, Yaponiyaga importni rivojlantirish va chet-elning to’g’ridan-to’g’ri invetitsiyalarini jalb qilish to’g’risida favqulotdagi choralar, banklarda, sug’urta bazasida, qimmatli qog’ozlar va birjalarda va h.k. ). Texnik talablar va standartlar (sanoatda standartlashtirish haqidagi qonun va boshqalar); intellektual mulk huquqi (patentlar, avtorlik huquqi va h.k.)

Yaponiya yuqori darajada rivojlangan mamlakat bo’lib, postagrar- sanoatlashgan davlat hisoblanadi. Avtomobil, kema, maishiy texnika, sanoat robotlari, dastgohlar ishlab chiqarish va baliq ovlash bo’yicha dunyoda yetakchi o’rinda turadi.

Yaponiya deyarli butun dunyo mamlakatlari bilan savdo sotiq qiladi. Dunyo
mamlakatlari ichida iqtisodiy jihatdan namunali tajribaga ega bo’lgan davlatlardan
biri bu Yaponiyadir. Yaponiyaning “Iqtisodiy mo’jiza”sini “G’arbga yetib olish”
degan shiori va rivojlangan mamlakatlarning ilmiy-texnikaviy va xo’jalik yuritish
bilim va tajribalarini o’zlashtirish asosidagi iqitisodiy siyosat oqibati sifatida
ko’rib chiqish mumkin. G’arb tadqiqodchilari, Yponiya tajribasini o’rganib
mamlakat iqtisodiyotining o’ziga xosligi va boshqalardan ajralib turishini alohida
ta’kidlab o’rtishadi. Sanoatning yuqori darajalarda o’sishi, iqtisodiyotni yapon
uslubida boshqarishning xususiyatlari, krizis sharoitlarida tez moslashuvchanlik ,
uning moslashuvchanligi bu mamlakatning o’ziga xosligi bilan asoslanadi. Bunga
yaqqol dalil sifatida, misol uchun, sanoati rivojlangan mamlakatlar orasida xomashyo va yoqilg’i bilan ta’minlanganlik darajasi eng past va mamlakat butunlay ko’p turdagi mineral va qishloq xo’jaligi xom- ashyolarining importiga
bog’langanligini keltirishimiz mumkin. Aynan tabiiy resurslarga kambag’allik
darajasi xalqaro savdoni rivojlantirishning rag’batlantiruvchi omil bo’ldi. Tabiiy
resurslarga kambag’al bo’lgan mamlakat jahon iqtisodiyotiga g’oyat
muvafaqqiyatli kirib keldi. Avval Yaponiya jahonda qayta ishlash sanoati
markaziga aylandi, keyinchalik ilmiy-texnik sohalar rivojlandi. Bugungi kunda
Yaponiya zamonaviy iqtisodiyotning katta ahamiyatga ega savdo
mamlakatlarining biridir. Yaponiya iqtisodiyoti yoqilg’i energiyasi va sanoat
xomashyosini import qilish bilan bog’liq. Bugungi kunda import tarkibi sezilarli
darajada o’zgargan: xomashyo maxsulotlarini emas, balki tayyor maxsulotlarni
olib kirish birinchi o’ringa qo’yilgan. Yaponiya uchun uning shakllanishining
barcha bosqichlarida savdo balansining saldosi ijobiy bo’lganligini ham alohida
takidlab o’tish lozim. Ammo ko’p yillar davomida mamlakat iqtisodiyatiga
mablag’lar oqimini ta’minlab turgan Yaponiya tashqi savdosi pasayishga
moyilligi kuzatilmoqda.
Yaponiya iqtisodiyoti raqobatbardosh davlat yaratish va rivojlantirish uchun
yordam beradigan tashqi iqtisodiy aloqalar qurishga yo’naltirilgan. Yaponiya
iqtisodi uchun tashqi savdoga ixtisoslashuv harakterlidir. Savdo aylanmasi
hajmining kattaligiga qaramasdan axoli jon boshiga to’g’ri keladigan tashqi savdo
ko’rsatkichini (2010 y. - 12189,37 AQSH dollari) baland deb aytib bo’lmaydi
chunki axoli soni bo’yicha Yaponiya dunyoda o’ninchi o’rinni egallaydi.
Tabiiy resurslardan mahrum bo’lgan mamlakat uchun tashqi savdo hayotiy
muhim ahamiyat kasb etadi. Eksport masshtabi import uchun zarur valyuta
jamg’arishga kerak mablag’ darajasidan ancha oshadi. Boshqa davlatlarga
sotiladigan 98,6% tayyor maxsulotlarga to’g’ri keladi, ulardan 74,1% - avtomobil
va uskunalarga to’g’ri keladi. Tashqi savdo aylanmasi bo’yicha u 2009-
yilda(1006,9mlrd. AQSH dollari) faqat AQSH, GFR va Xitoyga joy bo’shatib
turibdi.

XULOSA
Iqtisodiyotda raqobatning mavjudligi uning rivojlanishini ta’minlovchi
omillardan biridir. Kompaniyalarning raqobat kurashida yengib chiqishi uchun
Kompaniyalar bir qator faoliyatlarni amalga oshirishlari lozim, zeroki, bu kabi
faoliyatlar Kompaniyalar uchun raqobat ustunliklari hisoblanadi. Ular
quyidagilardan tashkil topadi.

Ilg’or mamlakatlardada Kompaniyalar faoliyatini tashkil etish va samarali

boshqarish, ishlab chiqarish faoliyatini boshqarishda ularning
raqobatbardoshligini oshirish borasida quyidagitakliflarni bersak, maqsadga
muvofiq bo’ladi:
Birinchidan,asosiy ishlab chiqarish faoliyatiga qo’shimcha faoliyat va xizmat turlarini ko`rsatish yo`nalishida tashkil etishda olinadigan foyda miqdori
ko`payadi. Bu esa, o`z navbatida, asosiy sohani yanada rivojlantirish, ijtimoiy
infratuzilma holatini yaxshilash va qo`shimcha faoliyat turlarini yaratish
yo`nalishidagi tadbirlarni ichki manbalar hisobidan moliyalashtirishimkonini
beradi.
Ikkinchidan, qo`shimcha faoliyat sifatidagi xizmatlar ko`rsatish ishlarining asosiy ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga kiritilishi iste`molchilar uchun mahsulot tannarxini pasayishiga, ishlab chiqaruvchilar uchun foydani oshishiga olib kelib, ishlab chiqaruvchilar o`rtasida raqobat muhitining kuchayishiga, pirovardida esa ishlab chiqarish hamda xizmatlar ko’rsatish sifatining yaxshilanishi va narxining pasayishiga olib keladi.
Uchinchidan,Kompaniyalarda mahsulotlar yetishtirishni diversifikatsiyalash
mahalliy va tashqi bozorlarni yangi texnologiyalar yordamida ishlab chiqarilgan,
raqobatbardosh mahsulotlar bilan ta`minlanish imkonini yanada yaxshilaydi. Bu
esa, o`z navbatida, xalqimiz turmush farovonligini yuksalishiga xizmat qiladi.
To`rtinchidan,ishlab chiqarish Kompaniyalarimoddiy-texnikbazasini
mustahkamlash, ularni zamonaviytexnikalarbilan ta`minlash, istiqbolda ularni
ishlab chiqarish faoliyatini yanada barqarorlashtirishga yordam beradi. Ushbu
tadbirning amalga oshirilishi Kompaniyada, bir tomondan, foyda miqdorining
oshishiga sabab bo`lsa, ikkinchi tomondan ishlab chiqarish bo`yicha xo`jalik
mustaqilligini beradi.

\

Foydalanilgan adabiyotlar

1 .Mamatov B.S., Xujamkulov D.Yu., Nurbekov O.Sh. “Investitsiyalarni
tashkil etish va moliyalashtirish”. Darslik. T.: “Iqtisod – Moliya”, 2014.
2.”Karbonat” AJ ning yangi tahrirdagi Ustavi.Jizzax, 2014-yil 9-noyabr.
3.Taraxtiyeva G.K. “Innovatsion menejment”. O’quv qo’llanma. T.:
“Fan va texnologiya”, 2013.
4.Yo’ldoshev N.K., Qodirxo’jayeva N.R. “Ishlab chiqarish
texnologiyalari”. O’quv – uslubiy majmua. T.: “TDIU”, 2012.
5.Akbarxodjayev Z.Z. “Innovatsion menejment”. O’quv – uslubiy majmua.
T.: “TDIU”, 2012.
6.Yo’ldoshev N.K. va boshqalar. “Innovatsion menejment”.Darslik. T.:
“TDIU”, 2012.
7.Qosimova D.S. “Menejment nazariyasi”. O’quv – uslubiy majmua.T.:
“TDIU”, 2011.
8.Qosimova D.S. “Boshqarish nazariyasi asoslari”.
Darslik.T.:“Iqtisodiyot”, 2011.
9.Ergashxodjayeva Sh,J. va boshqalar. “Marketing”.Darslik.T.: “TDIU”, 2011.
10.Bekmurodov A.SH., Qosimova M.S., Ergashxodjayeva SH.J. “Strategik
marketing”. O’quv qo’llanma. T.: “Iqtisod – Moliya”, 2010.
11 .Soliyev A., Buzrukxonov S. “Marketing.Bozorshunoslik”. Darslik.
T.:“Iqtisod – Moliya”, 2010.
12.Qosimova M.S., Yusupov M.A., Ergashxodjayeva Sh.J. “Marketing”.
Darslik. T.:“TDIU”, 2010.
13.Abdurasulov S. “Raqobatning turlari va mohiyati”.Ilmiy – amaliy
anjuman. T.: “TDIU”, 2004.
14.Umarjonov A., Sharipov U. “Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatni
kuchaytirish strategiyalari”. T.: “TDIU”, 2004.