|
Дунёқарашда ижтимоий муҳитнинг роли. Ақл пайдо бўлиши билан инсон ўзини фикрловчи мавжудот сифатида англай бошлайди, унда ўз «мени» ва ўзгалар ҳақида тасаввури шаклланади ва ривожланади. Шу тариқа у ўзини ва ўзини қуршаган борлиқни англайди, ўзи ва бошқа одамларни, ўзи ва ташқи муҳитни фарқлайди, илгари ўзига маълум бўлмаган дунёнинг янги ва янги жиҳатларини идрок этади. Бундай қарашлар инсоннинг ўзи ва ўзини қуршаган борлиқ ҳақидаги тасаввурлари мажмуи сифатида шаклланадиган дунёқараш негизини ташкил этади. Бунда инсон ўзига маъқул ва номаъқул нарсаларни фарқлайди, баҳолар беради, устуворликлар тизимини яратади ва муайян мақсадларга эришишда тегишли тарзда иш кўради.
Демак, дунёқарашда билиш, қадриятларга муносабат ва хулқ-атворни белгилаш функциялари мужассамлашади.
Дунёқарашнинг билиш функцияси инсонда қизиқиш уйғотувчи барча саволларни, шунингдек муайян йўл билан топувчи жавобларни ўз ичига олади. Билиш одамлар дунёқарашини бойитади ва кенгайтиради, у жамиятнинг ривожланишига қараб янада теранроқ ва мазмунан бойроқ бўлиб боради.
Дунёқарашнинг қадриятларга муносабат функцияси – инсонннинг ҳаётни ва ўзини олий қадрият деб ҳисоблаган ҳолга шаклланади. Зеро, ўз қадрини билмаган инсон ўзгалар қадрини билмайди ва ҳаётда ўз ўрнини топа олмайди.
Дунёқарашниннг хулқ атворни белгилаш функцияси – инсонда ўз-ўзини тарбиялаш, маънавий маданиятини такомиллаштириш ва фақат ўзининг маънавий дунёсига муносиб муҳит танлаш малакаларини шакллантиради..
Аммо дунё жуда ранг-баранг бўлиб, муттасил ўзгариш жараёнини бошдан кечиради, қониқарли жавобларга эга бўлмаган саволлар эса, узил-кесил жавоб бериш мумкин бўлган саволларга қараганда, кўпроқдир. Шу боис, муаммоларга нисбатан муайян тарзда ёндашадиган ҳар бир одамнинг дунёқараши, саволлари ва жавоблари доим шахсий ўзига хослик билан ажралиб туради ва ҳеч бўлмаса шу сабабга кўра бошқа одамлар дунёқарашига ҳеч қачон ўхшамайди.
Дунёқарашда интеллектуал, эмоционал ва руҳий асослар узвий боғлиқ бўлиб, , улар жамулжам ҳолда ҳар бир инсон учун мутлақо муайян, индивидуал хусусиятлар сифатида амал қилади.
Интеллектуал, эмоционал ва руҳий асослар ирода билан уйғунликда эътиқодлар – одамлар фаол қабул қиладиган, уларнинг онг даражаси ва ҳаётдаги мўлжалларига мос келадиган қарашларни юзага келтиради. Дунёқарашга субъектнинг ёши, жисмоний ва руҳий ҳолати, феъл-атвори хусусиятлари, одатлари ва эътиқодлари, шунингдек миллий маданият типи, этнос хусусиятлари ва ижтимоий-маданий омиллар ўз таъсирини кўрсатади. Дунё ҳақидаги тасаввурда объектив ва субъектив томонларни ажратиш ҳам ўринли бўлади.
Дунёқарашнинг шаклланиши натижаси ўлароқ субъектнинг эътиқодлари, қилмишлари ва ҳаракатлари мажмуи вужудга келади. Дунёқарашда инсон ва инсоният ўз ўзлигини намоён этади. Дунёқараш инсон хулқ-атвори, унинг барча ҳаракатлари ва қилмишлари учун фон сифатида амал қилади. Дунёқарашнинг ментал мезони сифатида онгнинг мужассамлашувини акс эттирувчи ишонч ва эътиқод майдонга чиқади. Дунёқараш умумий ва шахсий аҳамиятга молик мўлжал тарзида намоён бўлиши мумкин.
Дунёқараш серқирра ҳодиса ҳисобланади. Кўп қаватли уйда бўлганидек, унинг турли қаватларидан ўз рационал-иррационал элементларига эга бўлган ҳаётга оид, мифологик, диний, бадиий, сиёсий, илмий қарашлар ўрин олади. Дунёқарашнинг амалий даражаси стихияли тарзда шаклланадиган дунёқарашдир (унга мисол тариқасида оддий, кундалик дунёқарашни келтирадилар). Унда дунёнинг манзараси ролини ҳаёт ҳақидаги типик тасаввурлар тўплами ўйнайди. Бу тўплам кўпинча кундалик ҳаётда айниқса кўп учрайдиган вазиятлардан, мазкур муҳитга хос бўлган кўникмалар, муносабатлар ва одатлардан таркиб топади. Бундай дунёқарашга унинг эгасига хос бўлган касбий мўлжаллар айниқса кучли таъсир кўрсатади. Хулқ-атвор реакциялари типининг шаклланишида субъектнинг касб-кори (амалдор, савдо ходими, офицер, уй бекаси, шифокор ва ҳ.к.) ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Оддий дунёқараш эгаси дунёга муносабатнинг ўз муҳитига айниқса хос бўлган андозаларини умумлаштириб, уларни ҳаракатлар ва қарашларнинг ўзгартириш осон бўлмаган муайян мезонига айлантиради. «Оддий дунёқараш» категориясининг синонимлари сифатида «кундалик дунёқараш», «амалий дунёқараш», «ноилмий дунёқараш» тушунчалари амал қилади. Ҳаёт тажрибаси ва эмпирик билимлар асосида шаклланадиган дунёқараш оддий дунёқараш деб аталади ва инсоннинг дунё ҳақидаги тасаввурларининг тизимсиз мажмуи сифатида амал қилади. У ҳар қандай дунёқарашнинг негизи ҳисобланади ва одамларга кундалик ҳаёти, фаолиятида йўл кўрсатиб, уларнинг хулқ-атвори, аксарият қилмишларини белгилаб, муҳим регулятив функцияни бажаради.
Фалсафа борлиқ ва инсон тафаккурининг асосий тамойилларини ифодалаш орқали дунёни англаб етиш барча шаклларининг маънавий асоси сифатида майдонга чиқади. Ҳозирги замон фундаментал фалсафаси дунёқарашнинг энг олий, назарий даражасидир, десак, асло муболаға қилмаган бўламиз.
Do'stlaringiz bilan baham: |
