Мавзўи Предмети омӯзиш ва вазифаҳои фан. Мавќеи геополитикї ва таќсимоти маъмурию сиёсии Љумњурии Тољикистон Наќша

Ҷадвали 9.
Сохтори синну солӣ, ҷинсӣваконтингентҳоисиннусолӣ
ваҷинсииаҳолииТоҷикистон

гурӯҳҳоисиннусоли	ҳамаиаҳолӣ				аҳолиишаҳр				аҳолиидеҳот				шумо-раимардонба 1000 нафарзанон
	ҳардуҷинс, ҳазорнафар	азонҷумла:		ҳардуҷинс, ҳазорнафар		азонҷумла:		ҳарду ҷинс, ҳазорнафар		азонҷумла:
		мардон	занон			мардон	занон			мардон	занон
0-4	941,0	481,9	459,1		229,6	118,6	111,0	711,2		363,3	348,1	1049
5-9	828,0	424,6	403,4		212,5	108,9	103,6	615,5		315,7	299,8	1052
10-14	866,1	440,0	426,1		207,9	105,9	102,0	658,2		334,1	324,1	1032
15-19	869,0	441,0	428,0		216,9	112,0	104,9	652,1		329,0	323,1	1030
20-24	833,1	419,8	413,3		217,0	113,8	103,2	616,1		306,0	310,1	1016
25-29	645,9	324,3	321,6		171,6	90,1	81,5	474,3		234,2	240,1	1008
30-34	506,5	250,5	256,0		137,2	69,6	67,6	369,3		180,9	188,4	979
35-39	443,8	217,4	226,0		126,3	59,4	66,9	317,5		158,0	159,5	962
40-44	393,7	192,4	201,3		118,0	56,6	61,4	275,7		135,8	139,9	956
45-49	366,3	179,7	186,6		110,2	53,6	56,6	256,1		126,1	130,0	963
50-54	270,3	133,0	137,3		80,2	39,0	41,2	190,1		94,0	96,1	969
55-59	179,4	87,9	91,5		54,1	26,1	28,0	125,3		61,8	63,5	961
60-64	100,3	49,5	50,8		30,5	14,5	16,0	69,8		35,0	34,8	974
65-69	72,7	38,1	34,6		19,3	9,5	9,8	53,4		28,6	24,8	1101
70-74	82,6	39,7	42,9		22,9	10,5	12,4	59,7		29,2	30,5	925
75-79	62,5	28,4	34,1		15,2	6,7	8,5	47,3		21,7	25,6	833
80 солавакалон	68,4	28,1	40,3		18,2	6,2	11,9	50,2		21,8	28,3	697
Ҳамагӣ	7529,6	3776,3	3753,3		1987,5	1001,0	986,5	5542,1		2775,3	2766,8	1006
азаҳолииумумӣ, аҳолиидарсиннусоли:
хурдазқобилимеҳнат	2635,1	1346,5	1288,6		650,0	333,4	316,6	1985,1		1013,1	972,0	1045
қобилимеҳнат	4509,9	2280,6	2229,3		1231,6	630,5	601,1	3278,3		1650,1	1628,2	1023
азсиннусолиқобилимеҳнаткалон	384,6	149,2	235,4		105,9	37,1	68,8	278,7		112,1	166,6	634
ҷавононисинни 14-30 сола	2644,5	1335,0	1309,5		682,2	355,9	326,3	1962,3		979,1	983,2	1019
азаҳолииумумӣ, аҳолиидарсиннусоли (баҳисобифоиз):
хурдазқобилимеҳнат	34,9	35,6	34,3		32,7	33,3	32,1	35,8		36,5	35,1	Х
қобилимеҳнат	59,9	60,4	59,4		62,0	63,0	60,9	59,2		59,5	58,8	Х
азсиннусолиқобилимеҳнаткалон	5,1	3,9	6,3		5,3	3,7	6,9	5,0		4,0	6,0	Х
ҷавононисинни 14-30 сола	35,1	35,4	34,9		34,3	35,6	33,1	35,4		35,3	35,5	Х

Сарчашма: Тоҷикистон: 25 – соли Истиқлолиятидавлатӣ
Таҳлилиҷадвал нишон медиҳад, ки контингенти аҳолииқобилимеҳнатзиёдбуда, иннишондҳандадардеҳотнисбатишаҳр боз ҳамбаландмебошад.
Барои таҳлили сохтори синну солӣ ва ҷинсӣ усули графикиро низ истифода мебаранд, ки ба ин пирамидаи (аҳроми) синну солӣ ва ҷинсӣ мисол шуда метавонад. Аҳроми синну солӣ ва ҷинсӣ аз хатти амудӣ ва уфуқӣ иборат буда, дар хатти амудӣ бо интервали 1 сола ё 5 сола синну сол нишон дода мешавад. Дар хатти уфуқӣ аз тарафи чап шумораи мардон дар синни додашуда ва ё саҳми онҳо дар шумораи умумии аҳолии синни додашуда ва аз тарафи рост шумораи занон дар синни додашуда ва ё саҳми онҳо дар шумораи умумии аҳолии синни додашуда нишон дода мешавад.
Вобаста ба сохтори сину солӣ ва ҷинсӣ шакли пирамидаҳои (аҳром) синну солӣ ва ҷинсӣ аз ҳамдигар фарқ мекунад, ки дар расми зерин нишон дода шудааст:
Аҳроми синну солиро таҳлил карда, типи сохтори синну солиро муайян кардан мумкин аст:
1.Аҳолии ҷавон-асоси пирамида васеъ буда, бо боло якбора танг шуда меравад, ки онро типи прогресивии сохтори синну солӣ меноманд. Дар ин намуди сохтори синну соли аҳолӣ зиёд шуда меравад.
2.Аҳолии пир-пирамида аз асосаш оҳиста-оҳиста танг шуда рафта, дар қуллааш якбора танг мешавад, ки онро типи статсионарии сохтори синну солӣ меноманд. Дар ин намуди сохтори синну солии аҳолӣ, аҳолӣ на кам мешавад ва на зиёд.
3.Аҳолии ниҳоят пир-асоси пирамида танг буда ба боло васеъ шуда меравад. Инро типи регресивии сохтори синну солӣ меноманд, ки дар ин намуди сохтори синну солии аҳолӣ, аҳолӣ торафт кам шуда меравад.
Вобаста ба 3 типи сохтори синну солӣ реҷаи таҷдиди аҳолиро муайян мекунанд:
1.Таҷдиди васеъ-дар ҳар насли минбаъда шумораи аҳолӣ аз пештарааш зиёд шуда меравад. Дар ин намуди таҷдид шумораи аҳолӣ босуръат зиёд шуда меравад ва ин намуди таҷдид ба давлатҳои рӯ ба инкишоф хос аст.
2.Таҷдиди оддӣ-шумораи аҳолӣ дар наслҳои минбаъда мисли пештара боқӣ мемонад ва ё кам тағир меёбад. Ин намуди таҷдид ба баъзе мамлакатҳои рӯ ба инкишоф ва муттараққӣ хос аст.
3.Таҷдиди танг-дар наслҳои минбаъда шумораи аҳолӣ аз пештарааш кам мешавад, ки инро раванди депопулятсия (де-не, популюс-аҳолӣ)
Оила шакли умумияти одамон аст, ки муносибатњои занушавњарї ва хешутабориро дарбар мегирад. Ба воситаи оила насли одамон иваз мешаванд ва бо ќавли К.Маркс "истењсоли (тавлиди) худи одам, давомдињии насл" ба вуљуд оварда мешавад, "муносибат ва масъулияти байни зану шавњар, волидайн ва фарзандон танзим карда мешавад."
Моњияти оиларо функсияи оила ва сохтори он ифода мекунад. Муњимтарин функсияи оила бошад, њамеша тавлиду тарбия ва ба воя расонидани фарзанд ба шумор меравад, ки онро функсияи репродуктивї ва тарбиявии оила меноманд. Дар ќатори функсияњои репродуктивї ва тарбиявї, оила, инчунин функсияњои хољагї - иќтисодї, рекреатсиявї (ёрии байни њамдигарї, муњофизат ва нигоњдории саломатї, ташкили истироњат ва фароѓат), коммуникатї, алоќавї ва ѓайраро ба дўш мегирад.
Оила ҳангоми бастани ақдиникоҳбавуҷудмеояд. Никоҳ ин шакли муносибати мард ва зан мебошад, ки аз тарафи ҷамъият ба қайд гирифта мешавад ва идора мешавад, ҳуқуқ ва вазифаҳои онҳоро ба ҳамдигар ва фарзандонашон муайян мекунад.
Аз нуқтаи назари ҳуқуқшиносӣ никоҳ гуфта, алоқаи озод ва баробарҳуқуқи марду занро мефаҳманд, ки бо мақсади ташкили оила ва итоат кардан ба қонунҳои мавҷуда оид ба муносибатҳои зану шавҳар ташкил шудааст.
Дар мамлакати мо ҳамчун никоҳи ҳақиқӣ танҳо никоҳе шуморида мешавад, ки дар сабти асноди ҳолати шаҳрвандӣ (САҲШ) ба қайд гирифта шудааст. Синни минималии бастани ақдиникоҳазсинни 18 солагӣмуқарраркардашудааст.
Барои демография никоҳ танҳо ҳамчун ташкили оила ва таваллуди фарзанд аҳамият дорад, бинобар ин демография ҳамаи шаклҳои никоҳро (хоҳқонунӣ ва хоҳғайриқонунӣ) меомӯзад. Ҳоло дар ҷаҳон 2 намуди никоҳ никоҳи қонунӣ (қайдшуда) ва никоҳи ғайриқонунӣ (қайднашуда ё ҳамманзилӣ) дида мешавад. Солҳои охир дар мамлакатҳои тараққикарда шакли қайднашудаи никоҳ ё ҳамманзилӣ зиёд шудааст, ки ин ба кризиси оила ва деградатсияи (нобудшавии) оила оварда расонид. Инчунин фарзандони дар ин оила таваллуд шуда ба ҷамъият проблемаҳои зиёде меоранд ва сафи ҷинояткоронро пур мекунанд.
Новобаста аз шакли никоҳҳама одамонро ба 2 гурӯҳи калон тақсим мекунанд, ки дуюминаш боз ба 3 гурӯҳи калон тақсим мешавад. Ба гурӯҳи якум одамони дар никоҳ буда ва ба гурӯҳи дуввум одамони дар никоҳ набуда дохил мешаванд. Одамони дар никоҳ набуда боз ба 3 гурӯҳ:1) ягон маротиба дар никоҳ набуда 2) ҷудошуда (талоқшуда) ва 3) бева тақсим мешавад. Инчунин ҳолатҳои никоҳ низ 2 хел мешавад: никоҳи моногамӣ (якканикоҳӣ) ва полигамӣ (бисёрникоҳӣ).
Чи хеле ки қайдшуд, ҳангоми бастани ақди никоҳ оила пайдо мешавад. Оила низ ба якчанд намуд тақсим мешавад моногамӣ ва полигамӣ. Моногамия ин никоҳи як мард ба як зан мебошад. Полигамия ё никоҳи полигамӣ ин никоҳи як мард ба якчанд зан (полигиния ё бисёрзанӣ) ё никоҳи як зан ба якчанд мард (полиандрия ё бисёршавҳарӣ) мебошад. Полигиния махсусан дар мамлакатҳои мусулмонӣ васеъ паҳн шудааст. Полиандрия дар баъзе халқиятҳои Ҳиндустон ва Тибет ҳанӯз аз давраи модаршоҳӣ боқӣ мондааст. Ҳоло полигамия кам шуда моногамия васеъ шуда истодааст. Дар мамлакатҳои муттараққӣ моногамияи давомдор (сериядор) паҳн шудааст, яъне аз никоҳи аввала ҷудо шуда ва боз хонадор шудан, ҳамин тариқ якчанд маротиба якчанд маротиба дар давоми умр. Лекин маданият ва урфу одати баъзе мамлакатҳо баъд аз як маротиба ҷудо шудан ё бева мондан маротибаи дуюм никоҳро манъ мекунад.
Ҳоло ташкилотҳои омории аксарияти давлатҳо аз рӯи нишондоди коммиссияи Омории СММ ҳолатҳои зерини никоҳнокиро муайян кардаанд:1) шахсоне, ки ягон маротиба дар никоҳ набуданд, 2) дар ақди никоҳҳастанд ва якҷоя зиндагӣ мекунанд, 3) дар ақди никоҳҳастанд, лекин якҷоя зиндагӣ намекунанд, 4) бевамондагон ва дуюмбора ақди никоҳ набастагон, 5) талоқшудагон ва дуюмбора ақди никоҳ набастагон, 6) ҳолатҳое, ки гурӯҳбандӣ карда намешавад. Ҳангоми бастани ақди никоҳ, қатъи никоҳ ва ё бева мондан аз як ҳолати никоҳӣ ба дигараш мегузаранд. Дар маҷмӯъ ивазшавии ҳолати никоҳӣ раванди маҷмӯии таҷдиди сохтори никоҳиро ба вуҷуд меорад. Сохтори никоҳӣ ин тақсим кардани аҳолӣ вобаста ба ҳолати никоҳӣ мебошад.
Омӯхтани сохтори никоҳӣ барои хубтар муайян кардани раванди шаклгирӣ ва вайроншавии оилаҳо, тағйирёбии дараҷаи тавлиднокӣ, фавтнокӣ ва дар маҷмӯъ дар тадқиқи таҷдиди аҳолӣ имконият медиҳад.
Аз нуқтаи назари оморӣ оила яке аз намудҳои хоҷагии хонагӣ, яъне гурӯҳи одамоне (як одам ҳам хоҷагии хонагӣ шуда метавонад) мебошад, ки дар як манзил зиндагӣ карда, рӯзгори ягона доранд.
Он ќисми ањолии мамлакат, ки аз нуќтаи назари камолоти физиологї ва њолати солимии организм ќобилияти мењнат кардан дорад, захирањои мењнатї меноманд.
Бузургии захирањои мењнатии давлатњо аз шумораи умумии ањолии мамлакат, аз сохтори љинсї ва синну солии ањолї (њар чї ќадар дар шумораи умумии ањолї сањми занон, бачагон ва солхўрдагон зиёд бошад, сањми ањолии ќобили мењнат њамон ќадар кам аст), аз миќдори наврасон ва нафаќахўрандагони коркунанда, аз сарњади синни мењнатии дар давлати мазкур муќарар шуда ва давомнокии миёнаи назардошти умр вобаста аст.
Дар давлатњои рў баинкишоф афзоиши табиии ањолї баланд буда, сањми захирањои мењнатї 45 - 46 % шумораи умумии ањолиро ташкил медињанд. Дар Тољикистон сањми захирањои мењнатї (15 – 64 сола) байни мардњо 61,9%-ро ташкил медињад. Дар аксарияти давлатњои тараќќикарда он ба 60 - 62% мерасад. Сањми Захирањои мењнатї одатан дар байни ањолии шањрї назар ба ањолии дењот бештар аст: дар шањр 62-65 %, дар дењот 55-56 % ањолии давлатњои тараќќикардаро сарватњои мењнатї ташкил медињанд.
На њамаи ањолии ќобили мењнат кор мекунанд. Ќисме аз онњо вобаста ба шароитњои оилавї (тарбияи фарзанд, нигоњубини аъзоёни солхўрдаи оила), ќисми дигаре бо сабаби тањсил дар мактабњои олї ва ё хизмат дар сафи артиш ва ќисми сеюм вобаста ба мављуд набудани љои корї (бекорон) ва ё мављуд будани даромади ѓайримењнатї дар истењсолоти љамъиятї имконияти кор кардан (ё хоњиши кор кардан) надоранд ва иштирок намекунанд. Њамин тавр дараљаи истифодабарии захирањои мењнатї дар њар кадом давлат ба шароитњои аниќи иљтимої-иќтисодї, маданї-фарњангї, сиёсии сохти љамъиятии њамон давлат вобаста аст. Умуман ањолиро вобаста ба муносибаташон ба мењнат чунин гурўњбандї кардан мумкин аст: