Мавзўи Предмети омӯзиш ва вазифаҳои фан. Мавќеи геополитикї ва таќсимоти маъмурию сиёсии Љумњурии Тољикистон Наќша

Расми 1.
Координатаҳои географии Тоҷикистон



Њамин тариќ, таъсиримавқеигеографӣбашароитҳоитабиииТоҷикистон дар ду ҳолатзоҳирмешавад: якумвобастабаарзигеографӣ, дуюмвобастабабаҳрууқёнусҳоиҷаҳонӣ. Баарзигеографӣ, афтишикунҷинуриофтобнисбатбауфуқвобастааст, арзе, киТоҷикистондаронҷойгиршудааст, баландииофтобдаруфуқтобистон 77⁰ ва зимистон 28⁰ -ро ташкил мекунад. Бинобар ин, дар иќлими Тољикистон чор фасли сол барало зоњир мешавад. Тобистонаш тўлонї ва гарм, зимистонаш нарм ва кўтоњ мебошад, бо истиснои ноњияњои кўњї.
МавқеиТоҷикистоннисбатибаҳрууқёнусҳоиҷаҳонӣ, якборадухосиятииқлимиивайромуайянмекунад. Вобастабаон, киТоҷикистондуразбаҳрууқёнусҳоиҷаҳонӣ (яънеманбаиасосиинамӣ) вадардохилиматерик (яънемассивибузургихушкӣ) воқеъаст, иқлимашконтиненталиихушкваконтиненталии шиддатнок аст. Ба ин кам будани боришот ва зиёд будани амплитудаи шабонарӯзӣвасолонамисолшудаметавонад.
ТоҷикистондарматерикиЕвроосиё, қитъаиОсиё, минтақаиОсиёиМарказӣ, дар қисмиҷанубии давлатњоиИДМ љойгир шудааст.НуқтаиканориишимолииТоҷикистондарқаторкӯҳиҚурама (шимолтаразшаҳракиНавгарзан), нуқтаиканорииҷанубӣдарводиидарёиПанҷ, нуқтаиканорииғарбӣдарқаторкӯҳиЗарафшон (ғарбтараздеҳаиФароб) вануқтаиканориишарқиашдарқаторкӯҳимередионалї (аз шимол ба ҷануб) тўлкашидаиСарикӯлвоқеъаст (нигаред ба расми 1). Масоҳатиҷумҳурї 142,6 ҳ. км мурабаъбуда, азҷиҳатимасоҳатхурдтаринҷумҳурииОсиёиМарказӣбашумормеравад.
Тољикистон давлати соњибистиќлол, демократї ва дунявї буда, дар харитаи сиёсии љањон 9 сентябри соли 1991 арзи њастї кард. Аслан, харитаи сиёсї мафњуми географї буда, ду маъно дорад:
Якум, он харитаи мавзўгие (тематикї) мебошад, ки дар он давлатњои љањон тасвир ёфтааст.
Дувум, харитаи сиёсї яке аз ќисматњои географияи иќтисодї ва иљтимої мебошад, ки ба омўзиши давлатњо ва таѓйиротњои таърихии дар шакли идоракунї, сохти давлатдорї, сарњадњо, муносибатњои байнидавлатї ва ѓайрањо бавуљудомадаро тадќиќ мекунад.
Дараљаи инкишофи иќтисодї ва иљтимоии њар як давлат дар бисёр њолат аз мавќеи географї ва таърихи инкишофи он, гуногунии давлатњои харитаи сиёсии љањон, ки ба њамдигар алоќаманданд, вобаста аст. Бинобар ин, ба омўзиши љабњањои гуногуни таѓйиротњои мунтазами харитаи сиёсии љањон сиёсатшиносон, таърихнигорон, географон, иќтисодчиён ва мутахассисони соњањои мухталифи илм машѓуланд.
Њоло дар харитаи сиёсии љањон зиёда аз 230 давлат акс ёфтааст. Ин давлатњо аз њамдигар бо мавќеи географї, масоњат, шумораи ањолї ва њайати миллии ањолї, бо шакли идоракунї ва сохти давлатдорї, бо дараљаи инкишофи иќтисодї ва иљтимої фарќ мекунанд.
Вобаста ба мавќеи географї давлатњоро чунин гурўњбандї кардан мумкин аст: љазиравї, материкї, ба Уќёнуси Љањонї баромад дошта ва ба Уќёнуси Љањонї баромад надошта. Вобаста ба масоњат: давлатњои бузург, калон, миёна, хурд ва пакана. Вобаста ба шумораи ањолї: зиёда аз 100 млн ањолї дошта ва камтар аз 1 млн ањолї дошта. Вобаста ба њайати миллї: якмиллата ва бисёрмиллата. Вобаста ба шакли идоракунї: монархї (монархияи конститутсионї, монархияи мутлаќ ва монархияи теократї) ва республикавї (республикаи президентї ва республикаи парламентї). Вобаста ба сохти давлатдорї (таќсимоти њудудї - маъмурї): федеративї ва унитарї.
Тољикистонро вобаста ба хусусиятҳоидарболономбаршуда тавсиф кунем
Дар география мафњуми мавќеи географї, ки мавќеи ин ё он њудудро (территорияро) нисбати объектњои дигари географї тавсиф мекунад, васеъ истифода бурда мешавад. Ба ин мисол шуда метавонад мавќеи табиї – географї, мавќеи иќтисодї – географї, мавќеи наќлиётї – географї, мавќеи геополитикї ва ѓайрањо.
Каме пештар Шумо бо мафњуми мавќеи табиї – географї шинос шудед ва фањмидед, ки мавќеи табиї – географї ин мавќеъ нисбати арзи географї ва уќёнуси Љањонї мебошад, ки шароитњои табиии мањалро муайян мекунад. Мафњуми мавќеи иќтисодї – географї ва геополитикї ба њам наздик буда, он мавќеи ин ё он давлат, гурўњи давлатњо ва ё минтаќаро нисбат ба марказњои муњимтарини иќтисодї, роњњои љањонии наќлиётї ва савдо, блокњои њарбї – сиёсї ва нисбати «нуќтањои гарм» - и сайёра (минтаќањое, ки низоъњои мусалањона мунтазам ба вуљуд меояд) муайян мекунад. Мавќеи геополитикї ба дараљаи рушди иќтисодї, муносибатњои сиёсї ва ѓайрањо таъсир мерасонад.
Хусусиятњои хоси мавќеи иќтисодї – географї ва геополитикии Тољикистон баромад надоштан ба уќёнуси Љањонї ва њамсарњадї бо яке аз минтаќањои гарми сайёра – Афѓонистон мебошад. Ин буд, ки њанўз дар солњои аввали Истиќлолият њадафи «Баромад аз бунбасти коммуникатсонї» ќабул шуд, ки моњияти он пайваст шудан ба роњњои бузурги транзитии минтаќа ва баромадан ба бандарњои халиљи Форс (уќёнуси Њинд) ва бандарњои уќёнуси Ором аст.
Њамин тариќ, таърихи ташаккулёбии худуд, таѓйиротњои таърихии шакли идоракунї, сохти давлатдорї, таѓйиротњои тарњи сарњадњо, муносибатњои байнидавлатї, таѓйиротњои мавќеи географї ва дигар омилњо дар ташаккул ёфтани давлатњо, минљумла Тоҷикистон таъсири муассир расонидаанд. Таљрибаи таърихї нишон медиҳад, ки дар ягонагии давлат, инкишоф ва устуворию пойдории он ба инобат гирифтани ин омилњо ањамияти њалкунанда дорад.