Matnshunoslik

Nazariy konsepsiya — bu kartografiya fani, predmeti va metodiga bo’lgan
maxsus munosabatlar tizimidir. Bunda, ma’lum bir davr ichida kartografiya
fani, texnika va texnologiyasi hamda ishlab chiqarishning rivojlanish
jarayonlarini tushunish va ularni talqin qilish mohiyati o’z aksini topgan.
Konsepsiya - fan erishgan yutuqlarni umumlashtiradi va uning kelajakda
rivojlanishi tendensiyalarini baholaydi. Shu bilan bir qatorda u fanning
bugungi holatini tushungan holda kelajigini ko’rsatadi. Konsepsiyada fandagi
zamonaviy qarashlar va xulosalar qayd qilinadi. Bu bilan konsepsiyalar
evolyutsiyasi tushuntiriladi, yangi tajriba orttirilishiga qarab, ilg’or metodlar
va texnologiyalarni qo’llash bo’yicha konsepsiyalar aniqlashtiriladi,
takomillashtiriladi, o’zgartiriladi, yangisi paydo bo’ladi — bu fanlar
nazariyasi rivojlanishining tabiiy yo’lini ko’rsatadi. Hozirgi paytda
kartografiyada bir qancha nazariy konsepsiyalar shakllangan bo’lib, ular:
Bilish nazariyasi yoki model asosida real borliqni bilish konsepsiyasi - unga
asosan kartografiya real borliqni kartografik modellashtirish orqali bilish
haqidagi fan, karta esa - real borliqning modeli deb tushuniladi. Bunday
talqin qilishda kartografiya tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy fanlarga, ularni bilish
nazariyasiga eng yaqin aloqada bo’lgan hamda tabiat qonunlarini bilish fani
sifatida tasavvur qilinadi. Bu konsepsiya 1940 yillardan boshlab
N.N.Baranskiy, K.A.Salishchev, A.V.Gedimin, A.G.Isachenko va ularning
izdoshlari tomonidan ishlab chiqilgan.
Kommunikativ konsepsiya - bunda kartografiya fazoviy ma’lumotlarni
uzatuvchi fan vositasi sifatida, karta esa — ma’lumotlarni uzatish yo’li deb
qaraladi. Bu konsepsiyada kartografiya informatikaning bir bo’limi deb
tushuniladi va u axborotlar nazariyasi, avtomatika hamda bilish nazariyasi
bilan chambarchas bog’lanadi. Bu konsepsiyaning shakllanishida XX asrda
faoliyat olib borgan g’arb kartograflari E.Arnberger, A.Kolachniy,
A.Robinson va boshqalarning hissalari katta.