Матншунослик фани адабий манбашунослик ва матншуносликнинг назарий муаммолари, хусусан, қадим қўлёзма меросимиз манбалари устида илмий фаолият олиб бориш малакасини шакллантириш, араб имлосига асосланган эски ўзбек ёзувини эркин ўқий олиш

11
-
 DARS
 
TA’RIX MODDASINI HISOBLASH 
 
 Ta’rix - biror bir voqea-hodisa sodir bo‘lgan sanani abjad harflari 
vositasida ifodalashdir
. 

---

Atoqli sharqshunos E.E.Bertels unga shunday ta’rif bergan: “Ta’rix-
xronogramma bu – biror-bir hodisa sanasining she’riy ifodasidir. Hirot aslzodalari 
davralarida bu o‘yinga katta qiziqish bilan qaralardi. Masjid, madrasa, 
karvonsaroy, hovuzlarning qurilish sanasini belgilash uchun maxsus satrlar to‘qilar 
va binolarga chiroyli qilib yozib qo‘yilardi
110
. Arab, fors va turkiy xalqlar mumtoz 
adabiyotida bu janr juda mashhur bo‘lib, hatto shoirlar o‘rtasida mahorat mezonini 
ham anglatgan. 
Ta’rix yozishning bir necha talablari mavjud. Avvalo, zikr etilajak sana aniq 
bo‘lishi lozim. Amir Alisher Navoiy Hirotda madrasa qurdirganda unga mudarris 
etib Mir Atoullohni tayinlaydi. Shunda yangi mudarris buning sharafiga shunday 
ta’rix bitadi: 
Chun madrasa soxt Mir bo ilmu adab, 
Farmud maro ifodai ahli talab. 
Chun dar shashumi mohi rajab ijlos, 
Ta’rix talab az “shashumi mohi rajab”
111
. 
(Mir ilmu adab uchun madrasa qurib, ilm ahli talabini ifodalashni buyurdi. 
Darslarga o‘tirish rajab oyining oltinchi kuni boshlanganidan uning ta’rixini “rajab 
oyining oltinchi kuni”dan izla. ) 
Ushbu ta’rix moddasida ikkita “shin” 600, ikkita “mim”-80, alif-1, hoyi 
havvaz-5, re-200, jim-3, be-2 raqamlarini ifodalab kelmoqda. Ularni qo‘shsak, 
hijriy 891 yil chiqadi. Milodiy yilga aylantirsak 1486 yil hosil bo‘ladi. Ko‘rinib 
turibdiki, muallif sana, yil va oyni ustalik bilan ta’rix moddasida aks ettira olgan. 
Ikkinchidan, raqamlarni hosil qiluvchi harflar yig‘indisi muayyan ma’noni 
anglatilishi shart. Ana shu so‘z tarix moddasi deb ataladi. Kichik bir she’r, qit’a 
yoki baytda tarix moddasining muayyan leksik birlikni ifodalashi bilan bir qatorda 
uning she’r kontekstiga mos kelishi shoirdan katta mahorat talab qiladi. Masalan, 
qozi Ixtiyoriddin Mo‘‘min Mirzo vafotiga “xarobi mulk”,ya’ni “mamlakat xarob 
bo‘ldi” so‘zini ta’rix qilgan. Abjad bo‘yicha ushbu ta’rix moddasidan hijriy 903 yil 
chiqadi. 
Uchinchidan, ta’rix moddasi kam sonli bo‘lsin. Masalan, Alisher Navoiy 
shahzoda Shoh G‘arib Mirzo mast holda vafot etganiga ishora qilib, “maxmur” , 
ya’ni “mast” so‘zini ta’rix qilgan. Undan abjad hisobi bo‘yicha hijriy 886 yil 
chiqadi.