Matn. Tugarak chuvalchanglar sinfi. Mavzu: To’garak chuvalchanglar tipining umumiy tavsifi, xilma-xilligi

Halqumjag’lilar katta tipi - Gnathifera
Olimlarning fikricha Gnathostomulida, Rotifera, Acanthocephala va yaqinda kashf qilingan Micrognathozoa xalqumida o’ziga xos kutikulyar jag’larga ega bo’lgan umumiy ajdoddan kelib chiqqan. Avval bu taksonlar yassi chuvalchanglar, xalqali chuvalchanglar yoki birlamchi tana bo’shliqli chuvalchanglarga yaqin guruhlar sifatida talqin qilinardi. Hozirgi vaqtda bu guruhlar Gnathifera deb ataladigan monofiletik taksonga birlashtiriladi. Bu taksonga mansub hayvonlarning xalqumida kutikulyar jag’lari bo’lib, bu jag’lar xalqum epiteliysi hisobidan hosil bo’ladi.
Ko’pchilik gnatiferalar 1mm dan kichik, ichki transporti diffuziya orqali amalga oshadi. Harakatlanishi kipriklar orqali, nafas olish organlari shakllanmagan. Urug’lanishi ichki va rivojlanishi to’g’ri.
Gnathostomulida tipi
Gnatostomulidalar dengiz ostidagi qumda, ayniqsa, kislorod yetishmaydigan vodorod sulfid ko’p joylarda hayot kechiradi. Bu tipning 80 ta turi tavsiflangan. Kattaligi 4 mm gacha, ko’pchilik vakillari 0,5-1 mm. Tanasi uzunchoq, silindrsimon, bosh va gavda qismlardan iborat. Germafrodit hayvonlar.
Og‘izaylangichlilar yoki kolovratkalar tipi - Rotifera
Og‘izaylangichlilarning ko‘ pchilik tulari chuchuk suvda erkin, ayrim turlari yopishib hayot kyechiradi. 1500 dan ko‘ proq turi ma'lum. Og‘izaylangichlilar ko‘p hujayralilar orasida eng mayda hayvonlar hisoblanadi. Tanasi­ uzunligi odatda 1-2 mm dan oshmaydi. Eng kichik vakili Ascomorpha minima uzunligi 0,04 mm ga etadi. Ko‘pchilik turlarining tanasi cho‘ziq, ba'zan sharsimon bo‘ladi. Tanasi aylanuvchi kiprik apparati joylashgan oldingi, ichki organlari bo‘lgan gavda va oyoq bo‘limlaridan iborat. Ayrim turlarida oyoq bo‘lmaydi. Og‘zi boshi yonida joylashgan.
Bosh aylangich ap­parati odatda boshi uzra ikki doyra hosil qilib joylashgan kipriklardan iborat. Kipriklarning birinchi qatori og‘iz oldidan, ikkinchisi og‘iz orqarogzaidan o‘tadi. Kipriklarning bir meyorda yelpinishi tufayli ular suzadi va suvdagi oziq moddalar og‘izga haydaladi. Gavda bo‘limi birmuncha tig‘izroq kutikula bilan qoplangan bo‘ lib, har xil o‘simtalarga ega bo‘ladi. Dum, ya'ni oyoq bo‘limi ikkita ayri o‘simta bilan tugallanadi. Ayrisi yordamida ular substratga yopishib oli-shi yoki goh ayrisi goh og‘izaylangichi yordami substratga damba-dam yopishib, gidra singari odimlab harakat qilishi mumkin.
Tana bo‘ shlig‘i suyuqlik bilan to‘ lgan. Hazm qilish sistyemasi oldingi, o‘rta va orqa ichakdan iborat. Halqum dyevori kipriklar bilan qoplangan. Halqum kyengayib jig‘ildon, ya'ni mastaksga aylanadi. Mastaks dyevori xitindan iborat jag‘lar hosil qiladi. Mas­taksga so‘lak byezlari yo‘li ochiladi. Mastaks oshqozonga yoki o‘rta ichakka ochiladigan qizilo‘ ngach bilan bog‘langan. Oshqozonga bir juft oshqozon byezlari yo‘li ochiladi. Ichak kloaka bilan tugaydi.
Og‘izaylangichlilarning hayot sikli erkak va urg‘ochi ljinsiy naslini partyenogyenyetik nasli bilan gallanishi orqali boradi. Qishlab chiqqan tuxumlardan bahorda partyenogyenyetik urg‘ochilari pay­do bo‘ladi. Ular ham o‘z navbatida partyenogyenyetik urg‘ochilar hosil qiladi. Bir nyecha partyenogyenyetik nasldan so‘ng jinsiy urg‘ochisi rivojlanib chiqadi. Ular odatdagidan 2-3 marta kichik tuxumlar qo‘ya boshlaydi. Bunday tuxumlardan mayda erkak individlar rivojlanib chiqadi. Urug‘langan urg‘ochilar endi qalin qobiq bilan o‘ralgan yirik tuxumlar qo‘yadi. Tuxumlar qishlab qolib, bahorda ulardan yana partye­nogyenyetik urg‘ochilari paydo bo‘ladi. Hayot siklida partye­nogyenyetik va jinsiy nasllarning gallanib turadi.
Og‘izaylangichlilar hayotida mavsumiy morfologik o‘zgarishlar ham paydo bo‘lib turadi. Masalan, Anuraea cochlearis ning qishdagi uzun pixli individlari bahor va yozda kalta pixli va pixsiz nasllari bilan almashinadi. Bunday mavsumiy nasl almashinish siklomorfoz dyey­iladi. Og‘izaylangichlilarning rivojlanishi o‘zgarishsiz boradi. Organlari xuddi nyematodalarniki singari doi­miy, chyeklangan sondagi hujayralardan iborat. Shuning uchun ham og‘izaylangichlilarda ryegyenyeratsiya qobiliyati rivojlanmagan.
Og‘izaylangichlilar qurg‘oqchilikka juda chidamli bo‘ladi. ular nam tanqisligida anabioz holatga o‘ tadi. Ular quruq holatda bir nyecha yil anabioz holatida bo‘lib, ehtiyotlik bilan ho‘ llanganda yana qayta jonlanishi mumkin.