Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

 
Po’lat buyumlar yuzasini uglerodga to’yintirish 
Ma’lumki, po’latning toblanish xossasi uning tarkibidagi uglerod miqdoriga bog’liq 
bo’ladi. Po’lat buyum tarkibida uglerod miqdori 0,3% dan kam bo’lsa, u toblanmaydi. SHuning 
uchun bunday po’latlarning yuza qismi uglerodga to’yintiriladi. Bunday jarayon 
tsementitlash 
deyiladi. Odatda, tarkibida 0,08–0,3 % uglerod bo’lgan uglerodli yoki legirlangan po’latlarga 
kimyoviy-termik ishlov beriladi. Bu jarayon natijasida buyum yuzasidan o’rta qismiga tomon 
uglerod miqdori kamayib boradi. 
TSementitlash uch xil, ya’ni qattiq, suyuq va gaz muhitlarida amalga oshiriladi. 
Qattiq muhitda tsementitlash karbyurizatorda olib boriladi. Karbyurizator temir quti 
bo’lib (15.2–rasm), uning ichiga 60–90 % pistako’mir, 40–10% VaCO
3 
yoki CaCO
3
tuzlari 
solinadi. TSementitlanadigan buyumlar karbyurizator ichiga solinib, og’zi zich qilib bekitiladi. 
Pech 920–960°C haroratgacha qizdirilib, unga zich bekitilgan temir quti kiritiladi. Temir quti shu 
haroratda 1–10 soat ushlab turiladi. Karbyurizatorda quyidagi kimyoviy reaktsiya sodir bo’ladi: 
2C + O = 2CO 
So’ngra 2CO = CO + C ga parchalanadi. Ana shu atomar holatdagi C buyum sirtiga 
singadi (diffuziyalanadi). 
TSementitlangan yuzadagi uglerod miqdori 0,8–1,0 % atrofida bo’ladi, yuzadan ichkari 
qatlamga borgan sari uglerod miqdori kamayib boradi. Mashina detallariga bir qancha mexanik 
ishlov berilgandan so’ng ular tsementitlanadi. Keyin toblanadi va past haroratda bo’shatilib, 
oxirgi mexanik ishlov beriladi. 

---

94 
14.2–rasm. TSementitlash qutisi: 1 –qopqoq; 2 – namuna;
 3 – tsementitlanayotgan buyum; 4 – karbyurizator
Agar mashina detallarining yuzasida tsementitlanishi kerak bo’lmagan joylari bo’lsa, 
o’sha joylari olovbardosh loy yoki asbest bilan bekitib qo’yiladi. TSementitlash usuli 
aniqlangandan keyin harorat belgilanadi. TSementitlash harorati austenit fazasining mavjudligi 
bilan belgilanadi. Sababi, uglerod austenitda ko’p eriydi. Buyumning yuza qatlamidan ichkariga 
borgan sari uglerodning miqdori kamayib boradi. Yuzadan ichkariga qarab perlit–tsementit, 
keyin perlit–ferrit va materialning asosiy strukturasi joylashadi. Buyum yuzasida uglerod 
miqdorining ortishi qatlamning mo’rtligini oshiradi. SHu sababli buyum yuzasida uglerod 
miqdori 1,1–1,2 % dan oshmasligi kerak. 
TSementitlangan qatlamning xossalari harorat va shu haroratda ushlab turish vaqtiga 
bogiiq bo’ladi (14.3–rasm).