Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

 
Kationlar analitik klassifikaciyasining D.I.Mendeleevning davriy sistemasiga bog’liqligi 
Kationlarning analitik guruhlarining tartib raqami D.I.Mendeleevning elementlar davriy 
sistemasida guruhlar tartibiga ancha yaqin. Haqiqatan ham kationlar hosil qilgan tuzlari va 
gidroksidlarning eruvchanligi ularning boshqa hamma hususiyatlari kabi D.I.Mendeleevning 
davriy sistemasida joylashgan o’rni bilan uzviy bog’liq.
Kationlarni vodorod sulьfidli klassifikaciyasi bilan elementlar davriy sistemasi orasidagi 
bog’liqlikni ko’rib o’taylik. Analiz davomida karbonatlar gidrooksidlar va sulьfidlar holida 
cho’kadigan kationlar, ularning ba’zilarini hisobga olmaganda davriy sistemada qonuniy 
ravishda joylashgan. I va II analitik guruh kationlari Na
+
, K
+
, Mg
2+
, Ba
2+
, Sr
2+
, Ca
2+
davriy 
sistemadagi o’sha guruhning asosiy guruhchasida joylashgan. Ammoniy sulьfid ta’sirida 
gidroksidlar holida cho’kadigan uchinchi analitik guruh kationlari Al
+3
, Cr
3+
davriy 
sistemasining III va VI guruhlarida jadvalning chap tomonida joylashgan. Ammoniy sulьfid 
ta’sirida sulьfidlar holida cho’kadigan III analitik guruh kationlari Fe
2+
, Fe
3+
, Cr
3+
, Ni
2+
, Co
2+
, 
Mn
2+
, Zn
2+
esa, asosan, to’rtinchi katta davrning o’rtasida joylashgan. Qiyin eriydigan sulьfidlar 
hosil qiluvchi IV analitik guruh kationlari Cu
2+
, Cd
2+
, Bi
3+
, Sn
2+
, davriy sistemaning o’ng 
tomonida, katta davrlarning birinchi yarmida VI guruhdan boshlab joylashadi va shu guruhning 
ikkinchi yarmida tugaydi. Hloridlar hosil qiluvchi V analitik guruh kationlari Ag
+
, [Hg
2
]
2+
, Pb
2+
davriy sistemaning chap tomonida joylashgan. Agar tegishli kationlar elektron qavatining 
tuzilishiga e’tibor bersak, birinchi va ikkinchi analitik guruhning natijalari, shuningdek, uchinchi 
guruhning (NH
4
)
2
S ta’sirida gidroksid holida cho’kadigan kationlar, inert gazlar kabi, 2 yoki 8 
elektron li tugallangan tashqi elektron qavatga ega ekanligini ko’rish mumkin. Qiyin eriydigan 
sulьfidlar hosil qiluvchi uchinchi va beshinchi analitik guruh kationlari esa tugallangan tashqi 
qavatga, yoki 8 elektrondan 18 elektronga o’tuvchi tugallanmagan elektron qavatga, yoki tashqi 
ikkita qavatida 18+2 elektronga ega bo’ladi.
Tashqi tugallanmagan elektron qavatidan oldingi qavatida 8 elektroni bor kationlar 
odatda, kislotalarda (masalan, HCl) eriydigan sulьfidlar hosil qiladi, ya’ni uchinchi analitik 
guruhga kiradi. Tashqi tugallanmagan elektron qavatidan oldingi qavatda 18 elektroni bor 
kationlar esa kislotalarda qiyin eriydigan sulьfidlar hosil qiladi, ya’ni to’rtinchi va beshinchi 
analitik guruhlarga kiradi. Ba’zan bu qonuniyatlardan chetga chiqish hollari ham uchraydi. 
Masalan, Mg
2+
kationini elementlar davriy sistemada tutgan o’rniga qarab ikkinchi guruh 
kationlari qatoriga kiritish kerak edi. Haqiqatdan ham CaCO
3
, SrCO
3
, BaCO
3
lar kabi magniy 
karbonat ham suvda qiyin eriydi. Lekin u ammoniy tuzlarida eriydi va shuning uchun ham uni 
(NH
4
)
2
SO
3
ta’sirida to’liq cho’ktirib bo’lmaydi. SHunga ko’ra Mg
2+
ionini I guruh bilan birga 
eritmada qoldirish maqsadida, I-II guruhni ammiakli bufer eritma (NH
4
OH va NH
4
Cl) 
ishtirokida cho’ktirish kerak Mg
2+
ionini I guruhga kiritilishiga sabab ham, ana shu. 
5
Zn
2+
kationi davriy sistemada joylashgan o’rniga qarab III analitik guruhga emas, balki 
IV analitik guruhga kiritilishi kerak edi. Zn
2+
kationi III analitik guruh kationlaridan farq qilib, 
o’rtacha kislotali muhitda, H
2
S ta’sirida IV guruh kationlari bilan cho’ktiriladi. Lekin IV guruh 
kationlari kuchli kislotali muhitda ([H+] =0,3g-ion/l) cho’ktiriladi. SHuning uchun ham Zn
2+
ioni III guruh kationlari bilan eritmada qoladi va hokazo, shunga o’xshash misollar keltirish 
mumkin.