Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

9.2 Temir asosli qotishmalar 
9.2.a. Jadval.
AISI/SAE va UNS sistemalari bo’yicha kam legirlangan qotishmalar va turli 
miqdorda uglerodga ega bo’lgan qora metallarning belgilanishi
keltirilgan.
AISI/SAE
a
 
raqami 
UNS bo’yicha 
belgilanishi 
Konsentratsiya qismi (uglerodga % massa ulushida 
legirlovchi elementlarning qo’shilishi)
b
 
Ni 
Cr 
Mo 
Qolganlari 
10xx, qora 
metall 
G10xx0 
11xx,dasgoxda 
ishlash uchun 
G11xx0 
0,08-0,33 S 
12xx, dasgoxda 
ishlash uchun 
G12xx0 
0,10-0,35 S 
 
13xx 
G13xx0 
0,04-0,12 P 
1,60-1,90 Mn 
40xx 
G40xx0 
0,20-0,30 
41xx 
G41xx0 
0,80-1,10 
0,15-0,25 
43xx 
G43xx0 
1,65-2,00 
0,40-0,90 
0,20-0,30 
46xx 
G46xx0 
0,70-2,00 
0,15-0,30 
48xx 
G48xx0 
3,25-3,75 
0,20-0,30 
51xx 
G51xx0 
0,70-1,10 

---

138 
Izoh
: a – har bir po’lat markasidagi uglerodning konsentratsiyasini xisoblash uchun 
markadagi 
xx 
– harfli indeksi o’rniga /100% ni qo’yilishi lozim. b – qo’shimcha sifatida shuni 
aytish kerakki 13xx qotishmasida martensitning konsentratsiyasi 1,00% dan oshmasligi lozim. 
12xx qotishmasida esa fosforning konsentratsiyasi 0,35% dan oshmasligi lozim. 11xx va 12xx 
qotishmalarida oltingugurt miqdori 0,04% dan oshmasligi zarur. 92xx qotishmasida kremniyning 
miqdori 0,15-0,35% oralig’ida bo’lishi kerak. 
Konstruktsion po’latlarning markasining boshida kelgan ikkita belgi tarkibidagi 
uglerodning 100 dan bir qismini bildiradi. Xarfalni oldida kelgan sonlar shu elementning po’lat 
tarkibidagi % miqdorini bildiradi. 
Konstruktsion po’lat markalarining oxirida kelgan ayrim qo’shimcha belgilar ham 
mavjud: PP – Past haroratda qizdirilgan po’lat, L – quyma po’lat, K – qizdirilgan po’lat. 
Asbobsozlik (ko’p uglerodli) po’latlari (GOST 1435-90) markasining boshida tarkibidagi 
uglerodning o’ndan bir qismini bildiradigan sonlar keladi, legirlangan asbobsozlik po’latlari 
GOST 5950-73 standarti bo’yicha markalanadi. 
Podshipnik (GOST 801-78) po’latlarining markasida SH xarfi ishlatiladi, davomida 
tarkibidagi qolgan elementlarni ko’rsatuvchi belgilar keladi. 
AISI va SAE qotishmalarni markalashda to’rt belgili kodlardan foydalanadi. Boshidagi 
ikkita belgi qotishma tarkibini bildiradi, uchinchi va to’rtinchi belgilar uglerod tarkibini bildiradi. 
Qora metallar uchun ikkita belgi qabul qilingin, bular 1 va 0. Qolgan raqamlar boshqa qotishma 
turlarini bildiradi. Masalan: 13,41,43. Uglerod miqdori oxirgi ikkita sonni 100 ga bo’lgandan 
xosil bo’lgan % ga teng bo’ladi. Misol uchun 1060 markali po’lat tarkibida 0,60% uglerod bor. 
UNS yagona belgilar sistemasi qora va rangli qotishmalar uchun ketma-ketlikdagi tartibni 
qo’llagan. Bu tizimdaga xar bir qotishma markasi xarf bilan boshlanadi. Bu harf ushbu material 
qaysi qotishmalar oilasiga mansubligini ko’rsatadi. Demak temir va uning qotishmalari G xarfi 
bilan boshlanar ekan, qolgan to’rtta raqam AISI va SAE tizimlaridagi kabi o’qiladi. Beshinchi 
belgi bu tizimda - nul. 
11.2.b jadvalda ushbu guruhga mansub po’latlarning toblash va bo’shatishdan keyingi 
mexanik xossalari keltirilgan.