Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

Mis va uning qotishmalari 
Sof mis qo’ng’ir rangli, cho’ziluvchan, qovushoq metalldir. Uning suyuqlanish harorati 
1083°C, zichligi 8,94 g/sm
3
cho’zilishdagi mustahkamlik chegarasi 220–240 MPa, Brinell 
bo’yicha qattiqligi 330 NV. 

---

53 
Sanoatda 80% ga yaqin mis sulfidli rudalardan (CuFeS
2
, Su
3
FeSFe
2
S
3
, CuS) olinadi. 
Tarkibida 3–5 % mis bo’lgan rudalar boy rudalar hisoblanib, ularni suyuqlantirish yo’li bilan mis 
olinadi. Tarkibida 3 % dan kam mis bo’lgan rudalar suyuqlantirishdan oldin to’yintiriladi 
(boyitiladi). 
Mis rudalar tarkibida juda oz bo’lganligi sababli ularni to’yintirish ishlari muhim 
ahamiyatga ega. Mis qaynovchi qatlam ostida va flotatsion usullar yordamida boyitiladi. 
Mis rudalaridagi ortiqcha zarralarni suv yordamida ho’llash yo’li bilan boyitishga 
asoslangan usul 
flotatsion to’yintirish 
deb ataladi. 
Flotatsion to’yintirish sulfid va polimetall rudalarni to’yintirishda keng qo’llaniladi. Bu 
usul metall va begona jins zarrachalarining suv bilan turlicha ho’llanishiga asoslangan. 
Mis sulfidli minerallar bekorchi jinslarga qaraganda suv bilan yaxshi ho’llanmasdan moy 
zarralariga o’ralib, ko’pik tarzida yuqoriga o’ralib chiqadi. Ular yig’ib olingach, quritiladi va 
qayta ishlanadi. 
Mis kontsentratlari tarkibidagi oltingugurt miqdorini kamaytirib, to’yintirish uchun 
qaynovchi qatlam ostida boyitish 
usuli qo’llaniladi. 
Tarkibida oltingugurt, surma va boshqa zararli elementlar ko’p bo’lgan rudalar vertikal 
pechlarda ma’lum haroratda qizdirish yo’li bilan to’yintiriladi. Boyitilgan mis rudalari alangali 
pechlarda suyuqlantiriladi. Pechga kiritilgan shixta tarkibidagi misning oltingugurt va kislorod 
bilan birikmalari 900°C haroratda reaktsiyaga kirishadi: Cu
2
S + 2CuO
2
= 6Su + SO
2
SuS + 2CuO = 4Su + SO
2
Hosil bo’lgan toza mis reaktsiyaga kirmay qolgan temir ikki sulfidi bilan reaktsiyaga 
kirishadi: FeS + 2Cu = Cu
2
S + Fe 
FeS + Cu
2
O = Cu
2
S + FeO 
Temir ikki oksidi esa SiO, bilan birikib shlak hosil qiladi:
2FeO + SiO
2
= 2FeOSiO
2
Bu reaktsiyalar oqibatida erigan qotishmalar pech tagligiga yig’iladi. Yig’ilgan 
qotishmaning asosiy tarkibi Cu
2
S va FeS birikmalaridan iborat bo’ladi. Odatda, bu mis 
shteyn 
deyiladi. SHteyn suyuqlantirilib, havo haydash yo’li bilan mis olinadi. Olingan mis tarkibida 
0,05–1,5 % gacha turli qo’shimchalar bo’ladi. Bunday mis texnikada ishlatish uchun tozalanadi. 
Xomaki mis termik va elektroliz yo’li bilan tozalanadi. Elektroliz misning markalari va 
ishlatilish sohasi 9.1–jadvalda keltirilgan. 
9.1–jadval
Elektrolit misning markalari va ishlatilishi 
Markasi 
Misning miqdori, % 
Ishlatilishi 
M00 
99,99 
Tok uzatish simlari va yuqori xossalarga ega 
qotishmalar olishda 
M0 
99,95 
Tok uzatish simlari, prokat buyumlar 
tayyorlashda 
M1 
99,90 
Yuqori sifatli prokat va qotishmalar olishda 
M2 
99,70 
Mis qotishmalari olishda 
M3 
99,50 
M4 
99,00 
Mis ishlab chiqarish jarayonini shartli ravishda uchta jarayonga ajratish mumkin: 
•
shteyndan xomaki mis olish; 
•
xomaki misni tozalash (rafinlash); 

---

54 
•
misni elektrolitik tozalash (rafinlash).