Materialshunoslik

sovitib toblash deyiladi.

Sovitishda detalning harorati konstruksion po‘latlar uchun A

t3nuqtadan va asbobsozlik po‘latlari uchun A

t1

 nuqtadan pastga

tushmasligi zarur. Bunday toblashdan maqsad detallarning,

ayniqsa, mustahkamlangan detallarning ichki zo‘riqishlarini va

tob tashlashini kamaytirishdan iborat.

Ikki muhitda toblashda qizdirilgan detal dastlab suvda

evtektoidda M

6 dan biroz yuqori haroratgacha sovitiladi, so‘ngra

40

tezda boshqa muhitga (moy, selitra yoki havo muhitiga) o‘t-

kaziladi, bu yerda u 20 °C gacha soviydi. Ikkinchi toblash mu-

hitida, austenitning martensitga aylanishi bilan bog‘liq bo‘lgan

ichki zo‘riqishlar kamayadi. Bu usul tarkibida uglerodi ko‘p

po‘latlarni toblashda qo‘llaniladi va toblovchi ishchining yu-

qori  malakali bo‘lishini talab etadi, chunki detalni suvda tutib

turish muddatini aniqlash va rostlash ancha qiyin. Bu muddat,

odatda, juda qisqa bo‘ladi va 3—4 sekundni tashkil qiladi.

Bosqichli toblashda qizdirilgan detal harorati M

v nuqtadan

balandroq (odatda 230—250 °C) bo‘lgan toblash muhitida sovi-

tiladi va harorat shu muhitda tutib turiladi. Tutib turish mud-

dati juda uzoq bo‘lmasligi kerak, aks holda austenit beynitga

aylanishi mumkin. Shundan keyin havoda uzil-kesil sovitish

lozim, bu vaqtda austenit martensitga aylanadi. Bosqichli

toblashda hajmiy o‘zgarishlar, tob tashlashlar va darz paydo

bo‘lish xavfi kamayadi. Tob tashlashga moyil detallar havoda

sovitish vaqtida to‘g‘rilanadi. Uglerodli po‘latlar uchun bos-

qichli toblash buyumning diametri ko‘pi bilan 10—12 mm,

legirlangan po‘latlar uchun esa 20—30 mm gacha bo‘lgandagina

tatbiq etiladi.

Izotermik toblash  bosqichli toblash kabi o‘tkaziladi, lekin

toblash muhitida tutib turish vaqti uzoqroq bo‘ladi. Bunday

tutib turishda austenit izotermik parchalanib beynit hosil qiladi.

Toblash muhitida tutib turish muddati M

b dan yuqori harorat-

da o‘ta sovitilgan austenitning barqarorligiga bog‘liq bo‘ladi va

har qaysi po‘lat markasi uchun austenitning izotermik o‘z-

garish diagrammasidan aniqlanadi. Asosan, legirlangan po‘lat-

lar izotermik toblanadi. Bosqichli va izotermik toblashda sovituv-

chi muhit sifatida suyuqlantirilgan tuzlar (masalan, 55 % KNO

va 45 % NaNO

2) yoki suyuqlantirilgan ishqorlar (20 % NaOH

va 80 % KOH) ishlatiladi. Ishqorlar va tuzlarning suyuq-

lanmalariga 5—10 % suv qo‘shilsa, sovitish tezligi ortadi.

O‘z-o‘zidan bo‘shaydigan qilib toblashda qizdirilgan detal-

ning ish qismi suvga botiriladi va qisqa vaqt tutib turilgandan

keyin chiqarib olinadi. Detalning suvga botirilmagan qismidagi

issiqlik hisobiga buyumning ish qismi qiziydi. Qizish harorati

issiqlikning o‘tish ranglariga qarab aniqlanadi. Detalni suvda tez

sovitish yo‘li bilan keyingi qizishi to‘xtatiladi. Bo‘shatish vaqtida

(200—300 °C da) o‘tish ranglarining paydo bo‘lishiga toza

41

(sayqallangan, silliqlangan) sirtda oksidlarning yupqa qatlam-

lari yuzaga kelishi sabab bo‘ladi. Oksidlar qatlamining rangi

uning qalinligiga bog‘liq.

3.6. Legirlovchi elementlarning po‘latdagi

o‘zgarishlarga ta’siriTuzilishi va xossalarini o‘zgartirish maqsadida po‘latga

ma’lum konsentratsiyalarda maxsus qo‘shiladigan elementlar

legirlovchi elementlar deyiladi. Legirlovchi elementlar qo‘shil-

gan po‘latlar