Materialshunoslik indd

4.3. Cho‘yanlаr
Cho‘yan  dеb  tеmir  uglеrоd  qоtishmаlаri  guruhining  tаrkibidаgi 
uglеrоd  miqdоri  2.14  %  dаn  yuqоri  bo‘lgаn  qоtishmаlаrgа 
аytilаdi.  Turmushdа  qo‘llаni lаdigаn  ushbu  guruh  mаtеriаllаri 
tаrkibidа uglеrоd 3.0 – 4.5 % miqdоridа bo‘lаdi. Bundаn tаshqаri, 
cho‘yanlаrgа  bоshqа  elеmеntlаrni  hаm  qo‘shish  mumkin.  Tеmir 
–  tеmirkаrbid  fаzа  diаgrаmmаsigа  аsоsаn,  qоtishmаlаr  1150  dаn 
1300
0
C  hаrоrаtlаr  оrаlig‘idа  suyuq  fаzаdа  bo‘lаdi,  buni  po‘lаtlаrgа 
nisbаtаn  tаqqоslаshtirilgаndа  аnchаginа  pаstligini  ko‘rish  mumkin. 
Shuning uchun ulаr оsоnginа eritmа hоligа o‘tаdi vа ulаrni quymа 
usulidа qаytа ishlаsh mumkin. Bundаn tаshqаri cho‘yanlаr, аnchаginа 
mo‘rt  mаtеriаl  bo‘lib,  shuning  uchun  ulаrgа  shаkl  bеrishdа  аynаn 
quymаkоrlik usulidаn fоydаlаngаn mа’qul. 

---

64
Marganes. 
Marganes  cho‘yanlarda  temir  karbidining  barqaror
-
ligini orttirib, uglerodning grafit tarzida ajralib chiqishiga qarshilik 
ko‘rsatadi. Marganes cho‘yanning sifatini pasaytiruvchi oltingugurt
-
ning zararli ta’sirini kamaytiradi. Odatda, cho‘yanlarda marganesning 
miqdori 1,2 % dan oshmaydi.
Kremniy. 
Cho‘yanlarda kremniy temir bilan birikib silitsidlar 
(FeSi, Fe
3
SiP
2
) hosil qilib, uglerodni erkin holatda, ya’ni grafit tarzida 
ajralib chiqishiga ko‘maklashadi. Shu sababli quymalar olishda uning 
miqdori 0,8–4,5 % oralig‘ida bo‘ladi.
Fosfor. 
Cho‘yanlarda fosfor qattiq va mo‘rt fosfidli evtektika ho
-
sil qilib cho‘yanning mexanik xossalarini yomonlashtiradi. Shuning 
uchun muhim quyma detallarda uning miqdori 0,3 % dan ortmasligi 
kerak. Shu bilan birga fosfor cho‘yanning suyuqlanish haroratini pa
-
saytirib, oquvchanligini oshiradi. Fosforli cho‘yanlardan yupqa de
-
vorli murakkab shaklli, silliq yuzali quymalar olishda foydalaniladi.
Oltingugurt 
cho‘yanlarda  uglerodning  grafit  tarzida  ajra­
lishiga  qarshilik  ko‘rsatadi,  ularning  oquvchanligini  pasaytiradi. 
Oltingugurtning temir bilan birikmasi FeS kristallanish davrida Fe bi-
lan qo‘shilib 985°C da suyuqlanadigan evtektika (
FeS
+
S
) hosil qiladi 
va  bu  evtektika  donalararo  kristallanib,  cho‘yanni  mo‘rtlashtiradi. 
Shu sababli cho‘yan tarkibida oltingugurt miqdori 0,08–0,12 % dan 
oshmasligi kerak.