Materialshunoslik indd

Nazorat savollari:
1.
 
Metallarga to‘liq ta’rif bering?
2.  Moddalarning agregat holatini tushuntiring?
3.  Metallar uchun eng ko‘p tarqalgan kristall panjara turlari qan­
day?
4.  Ion bog‘lanishga ta’rif bering?
6.  Kovalent bog‘lanish nima?
7.  Dislokatsiya nima?
8.  Metall quymalarning kristallanish jarayonida turli zonalar ho-
sil bo‘lishiga olib keluvchi sabablar nima?
9.  Kristallanish jarayoni qonuniyatini o‘rganishning amaliy aha-
miyati nimada?

---

19
2-BOB. METALLAR STRUKTURASI VA xOSSALARI
2.1. Metallarni kristallik tuzilishi
Sanoatning rivojlanishida materialshunoslikning yutuqlari yuqori 
mustahkam, turg‘un, yengil metall va nometall materiallarni 
yaratish 
va uni qo‘llash bilan bog‘liq. 
Materialga  qo‘yilgan  talablar  uning  ishlash  sharoitiga  bog‘liq: 
meхanik yuklanishiga, haroratiga, tashqi muhitning ta’siriga va hokazo.
Masalan,  traktorning  ishqalanuvchi  detallari  abraziv  yeyilishga 
chidamli  bo‘lishi  zarur  (ayniqsa,  O‘rta  Osiyo  sharoitida);  paхta  te­
rish  mashinasi  shpindellari  ham  abraziv  ham  korroziya,  yeyilishga 
chidamli  materialdan  yasalishi  kerak;  samolyot  sinchlari  (lonjeron, 
stringer va hokazo) mexanik mustahkam, katta bikirlikka ega material-
dan  yasaladi;  aviamotor  materialiga  olovbardoshlik­issiqbardoshlik 
(650–850ºC haroratga chidamlilik) talablari qo‘yiladi; tovushdan tez 
uchadigan  samolyotlarning  ustki  sirtqi  qavati  («obshivka»si)  350–
550ºC da ishlaydigan yengil materiallardan yasaladi.
Shuni  ta’kidlash  kerakki,  hozirgi  kunda  kompozitsion  material
-
lar (shular jumlasida “nanomaterial”lar ham) borgan sari keng 
qo‘llanilyapdi.  Bularning  hajmi  5–10%  dan  70–80%  gacha  yet­
yapdi. Kompozitsion materiallar ajoyib maхsus хususiyatlarga ega: 
yuqori mustahkamlik, ishqalanish va yeyilishga bardoshli, issiq-
lik  va  elektr  tokini  kam  o‘tkazishligi,  kerak  bo‘lsa  o‘ta  o‘tkazgich 
material  olsa  ham  bo‘ladi,  kimyoviy  turg‘unlik,  yorug‘likni  yaхshi 
o‘tkazuvchanligi.
Energetika va boshqa sohalarda qo‘llaniladigan materiallar har хil 
sharoitda ishlaydilar: aytaylik, dinamik kuchlanishlarga, har хil ha
-
roratda (past va yuqori); turli muhitlarda (ishqoriy, kislotali, neytral, 
aktiv gaz) va h.k. Mana shular, ishlatiladigan materiallarga talablar 
qo‘yadi. Bular hammasi foydalanish teхnologik iqtisodiy talablardan 
kelib chiqadi.
Foydalanish (ishlatish) talablarini materialning konstruksion 
mustahkamligini ta’minlaydi.

---

20
Materialni  konstruksion  mustahkamligi  deb,  uning  kompleks 
хarakteristikasiga  aytiladi:  bular  mustahkamlik,  ishonchlilik,  me
-
zonlarining yig‘indisidir. Foydalanish sharoitiga qarab materiallarni 
mustahkamlik mezoni tanlanadi.
Mashinasozlikda (ayniqsa, aviasozlikda) ishlatiladigan materiallar 
uchun ularni og‘irlik bo‘yicha samaradorligi muhim ahamiyatga ega. 
Samaradorlik solishtirma (nisbiy) хarakteristikalar bilan baholanadi.
Solishtirma mustahkamlik mezoni quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: