Materialshunoslik indd

Yog‘och materiallar va ularda uchraydigan nuqsonlar.
Yog‘och  materiallar  tayyorlash.Yog‘och  materiallarga  qo‘yiladigan 
talablar tegishli DS bilan belgilanadi. DS da yog‘och materiallarning 
o‘lchamlariga, joiz nuqsonlariga, ishlov berish sifatiga, o‘lchash usuli
-
ga, navlarga ajratish, markalash va hisoblashga nisbatan qo‘yiladigan 
talablar ko‘rsatiladi.
Xalq  xo‘jaligining  turli  sohalarida  asosiy  yog‘och  materiallar 
– turli xodalar, taxta materiallari, bruslar, fanerlar (randalangan, ti-
lingan, yo‘nilgan, yelimlangan fanerlar va h.), duradgorlik plitalari, 
yog‘och payraxali plitalar keng ishlatiladi.
Xoda  shox­shabbalari  kesilgan,  po‘stlog‘i  tozalangan  daraxt  ta
-
nasining  bir  qismidir.  Xodalar  3  guruhga  bo‘linadi,  ya’ni  ingichka 
(kichik  diametrli)  xodalar  –  diametri  8–13  sm  gacha;  o‘rtacha  xo
-
dalar (o‘rtacha diametrli) – diametri 14–24 sm gacha; yo‘g‘on (kat
-
ta diametrli) xodalar – diametri 25 sm va undan yo‘g‘on bo‘ladi. 
Xodalarning  asosiy  uzunligi  6,5  m  bo‘lib,  qurilishda  ishlatiladigan 
xodalar ko‘pincha 4–7 m uzunlikda tayyorlanadi.
Y o g‘ o c h – o‘simlik to‘qimasi, yuqori molekular organik birik
-
malardan  tashkil  topgan  (39–58%  selluloza,  17–34%  lignin,  15–
35% gemitselluloz). Bulardan tashqari yog‘ochda oz miqdorda quyi 
molekular  moddalar  (kislotalar,  smolalar,  efir  moylari,  yog‘lar)  va 
mineral moddalar (silikatlar, fosfatlar, metall oksidlari) bor.
Igna  bargli  (qarag‘ay,  archa  va  b.)  va  yaproqli  (eman,  qayin  va 
b.)  daraxtlar  yog‘ochi  bir­biridan  farq  qiladi.  Lekin  turli  jinsdagi 
yog‘ochlarning  kimyoviy  tarkibi  deyarli  bir  xil:  49–50%  uglerod, 
43–44% kislorod, 6% vodorod, 0,1–0,3% azot.Yog‘och daraxt tana
-
sining asosiy massasini tashkil etadi va hujayralardan tuzilgan. Ular 
turli vazifalarni bajaradi va turlicha xususiyatlarga ega.
Yog‘ochning makrostrukturasida o‘zak, yadro va po‘stloq osti qat­
lam  mavjud  (9.7­rasm). 
O‘zak
  –  mustahkam  bo‘lmagan  birlamchi 
to‘qima, yupqa devorli hujayralardan iborat. Yadro (pishgan yog‘och) 
– o‘lgan hujayralar to‘plami bo‘lib, qatronli oshlovchi moddalar shi
-
milgan; daraxt tanasining eng qimmatli va mustahkam qismi hisob
-

---

141
lanadi. 
Po‘stloq osti qatlam
 – o‘sayotgan daraxtning tirik hujayralari 
bo‘lib, ular orqali ozuqa moddalar harakatlanadi.
Har  qanday  yog‘ochning  asosiy  strukturaviy  birligi  –  hujayra
-
dir. Uning qobig‘i selluloza, gemitselluloza va lignindan iborat. 
Hujayralar  bir­biriga  yopishib  ketishi  natijasida  diametri  50–400 
mkm va uzunligi 0,02 m.dan – 3,0 m.gacha tomirlar hosil bo‘ladi. 
Tomirlarning devorlari deformatsiyalanishdan saqlaydigan moddadan 
tuzilgan. Suv yoki o‘simlik shirasi bilan to‘lgan tomirlar yog‘ochda 
o‘tkazuvchi  sistema  vazifasini  bajaradi.  Yog‘och  mikrostrukturasi­
ning elementlari mikroskopiya usullari bilan tadqiq etiladi. Bu ele
-
mentlarga o‘tkazuvchi hujayralar (traxeidlar, tomirlar), mexanik hu
-
jayralar (libriforma tolalari) va zaxiralovchi hujayralar (parenximli h) 
kiradi.