Materialshunoslik indd

Siljish qoidasiga 
binoan elastik-
lik moduli ikki chegara o‘rtasida joylashgan – yuqori chegara, qu­
yidagi formula bilan ifodalangan:
E
s
(u) = E
m
V
m
+ E
’
V  (12.1)
va quyi chegara quyidagi formula bilan ifodalangan:
E
s
(l) = 
 (12.2)
Bu tenglamalarda 
V 
va 
E
 – hajmiy miqdor va elastiklik moduli, 
c, m, ‘
satr osti indekslar bo‘lib, kompozit, matritsa va disperslangan 
zarralarga tegishli. Tolalar bilan armaturalangan kompozitsion mate
-
riallar uchun (12.2) va (12.3) tenglamalarda keltirilgan.

---

235
Plastmassa  va  elastomerlarni  mustahkamligini  ko‘pincha  dis
-
perslangan zarralarni qo‘shib erishishga harakat qiladilar. Ko‘pgina 
zamonaviy  rezinalarni  qo‘llash  armaturalash  uchun  texnik  uglerod 
(qorakuya) kabi material zarralarini qo‘llash hisobiga erishildi. 
Qorakuya tabiiy gaz yoki neftni havo kislorodi cheklangan muhitda 
yoqish natijasida hosil bo‘lgan juda mayda yumaloq uglerod zarracha
-
laridan iborat. Juda arzon modda bo‘lgan bunday qorakuya zarracha
-
larini vulkanizatsiya qilingan kauchukka qo‘shilganda cho‘zilishdagi 
mustahkamlik chegarasi, zarbiy qovushqoqlik hamda yemirilish va 
abraziv yeyilishga qarshilik oshadi. Avtomobil shinalaridagi qora-
kuya miqdori 15–30%. 
Qorakuya  qo‘shilganda  kuchaytirish  effektiga  erishish  uchun 
uning  zarrachalarining  o‘lchami  kichik  bo‘lishi  kerak,  diametri 
20–50 nm. Undan tashqari, qorakuya zarralari matritsa bilan mus-
tahkam adgezion bog‘lanish hosil qilib, kauchuk hajmi bo‘yicha bir 
tekis  taqsimlangan  bo‘lishi  zarur.  Armaturalash  komponenti  sifa
-
tida boshqa moddalarni, masalan, kremnezemni qo‘llashni samarasi 
pastroq, chunki kauchuk va to‘ldirgich molekulalari orasida spetsi
-
fik  o‘zaro  bog‘lanish  hosil  bo‘lmaydi.  12.6­rasmda  qorakuya  bilan 
to‘yintirilgan kauchukni elektron mikrosurati keltirilgan.
Beton 
bu yirik armaturalovchi zarralardan tashkil topgan kompo­
zitsion material bo‘lib, undagi matritsa va to‘ldirgichlar keramika sin
-
figa taalluqli. “Beton” va “sement” terminlari har doim ham to‘g‘ri 
qo‘llanilmagani,  ayrim  hollarda  bir­birini  o‘zaro  almashtiruvchi 
hisoblanganligi sababli ular orasidagi farqni ta’kidlamoq zarur.
Umumiy ma’noda beton qattiq zarralar agregatidan tashkil topgan, 
o‘zaro  qandaydir  bog‘lovchi  muhit  yordamida,  ya’ni  sement  bilan 
birlashtirilgan kompozitsion materialdir. Betonni ikkita turi eng ko‘p 
ma’lum – bu portland sement asosida va asfaltobeton, undagi qattiq 
agregatlangan zarralar – qum va shag‘al. Asfaltobeton avvalambor 
yo‘llarni qoplash uchun keng qo‘llaniladi, portland sement asosidagi 
beton keng tarqalgan qurilish materiali sifatida qo‘llaniladi. Quyida 
betonni so‘ngi turi ko‘riladi.