Materialshunoslik indd

UO‘K: 620.22
 
КВК: 30.3
Taqrizchilar
:
A.I. Abidov
 – Kumo Milliy Texnologiya Instituti (Janubiy 
Koreya), PhD, falsafa fanlari doktori;
Sh.A. Karimov
 – Toshkent Davlat texnika universiteti 
«Materialshunoslik» kafedrasi dotsenti, t.f.n.
ISBN 
978-9943-5143-8-6
© U.A.Ziyamuxamedova, 2018;
© «Barkamol fayz media» nashriyoti, 2018.

---

3
KIRISH
O‘zbekiston  Respublikasini  yanada  rivojlantirish  bo‘yicha 
“Harakatlar strate giyasi”da belgilangan beshta ustuvor yo‘nalishning 
har  biri  bo‘yicha  belgilangan  vazi falarning  ta’lim  sohasida  muvaf
-
fiqiyatli bajarilishi yangicha yondashuvlarni, dunyoning rivojlangan 
mamlakatlarining  ishlab  chiqarish  sohalaridagi  zamonaviy  texno­
logiyalarni, fan va ta’lim sohasidagi yangiliklarni qo‘llashni taqozo 
etadi.
Mazkur darslik “Materialshunoslik” fanini o‘qitilishidagi yetakchi  
chet el oliy o‘quv yurtlarining tajribalari asosida va хususan ingliz 
tilida chop etilgan W.Kallister, Jr Devid Djlarning “Material science 
and  engineering”  kitobi  struk turasi  va  mazmuniga  yetarlicha  ham­
ohang tuzilgan.
Materiallar odatda uchta asosiy guruhga bo‘linadi. Bular metallar, 
keramika va polimerlar. Bunday bo‘linish moddaning atomlar tarkibi 
va kimyoviy tuzilishiga asos lanadi. Ko‘pgina materiallarni u yoki bu 
guruhga kiritish mumkin. Bundan tash qari, keltirilgan ikki yoki uchta 
guruhga taalluqli materiallar tarkibida kom po zit lar mavjudligini ham 
aytib o‘tish lozim. 
Materiallarning yana bir turi zamonaviy maxsus materiallar (ad-
vanced)  bo‘ lib,  ular  yuqori  texnologiyali  (high­tech)  sohalarda 
qo‘llash uchun yaratiladi bular ga yarimo‘tkazgichlar, biologik mate
-
riallar, nanotexnologiyalarda ishlatiluvchi “aqlli”  (smart) material va 
moddalar kiradi. 
Elektr asbob­uskunalarini ishlab chiqarishda injenerlik masalala
-
rini hal qi lish da materiallar asosiy zveno hisoblanadi va bu material-
lar elektroteхnik mate ri allar (ETM) deb ataladi. 
Kuch qo‘yilgan konstruksiyalarni va yordamchi detal va qismlarni 
yasash  uchun  ishlatiladigan  materiallarga  konstruksion  materiallar 
(KM) deyiladi. Hozirgi za mon elektr asbob­uskunalari juda ko‘p har 
хil ETM va KMlarda yasalgan murak kab qurilmalardir. Bu material
-
lar elektrik, meхanik, teхnologik va ma’lum talab qilin gan kimyoviy 
хossalarga ega bo‘lishi kerak. Bu хossalar materiallarning kim yoviy 

---

4
tarkibiga  va  tuzilishiga,  tashqi  kuchlar  ta’siriga,  haroratiga,  tashqi 
va ener getik maydonlar ta’siri intensivligiga (elektr maydoni kuch
-
lanishi  va  chastotasi,  ha ro rati  va  h.k)  bog‘liq.  ETM  va  KMlarning 
asosiy хossalarini bilmasdan turib, bularni elektr yoki magnit maydo
-
niga joylashtirilganda ularda sodir bo‘ladigan fi zikaviy va kimyoviy 
hodisalarni hamda materiallarni kimyoviy tarkibi va tuzilishi bi lan 
bog‘liqligini bilmasdan, elektroteхnik asbob­uskunalarni loyihalash 
va ishlab chiqa rish mumkin emas. 
Shuning  uchun  materialshunoslik  fanining  asosiy  vazifasi  quyi­
dagilardan iborat: 
1) Materiallarga elektr maydoni, magnit maydoni, issiqlik may-
doni va meхa nik kuchlar ta’sir qilganda ulardagi o‘tayotgan asosiy 
fizikaviy jarayonlarni o‘rga nish.
2) Materiallarni  elektrik,  meхanik  va  boshqa  хossalarini  ular­
ning kimyoviy tarki bi ga va tuzilishiga bog‘liqligini o‘rganish.
3) Elektr  asbob­uskunalarini  ishlab  chiqarishda  eng  ko‘p 
qo‘llanilayotgan materiallarni yoritish va ular bilan tanishish.
Elektr  asbob­uskunalari  uchun  materiallarni  faqat  elektrofizik 
хossalari emas, balki fizik­meхanik, kimyoviy хossalari (mustahkam­
lik, qattiqlik, issiqbar dosh ligi, sovuqqa chidamliligi va h.k.) ham hi
-
sobga olinadi.
Materiallarni tanlashda ularni iqtisodiy tomonlari (tannarxi) ham 
hisobga oli nishi lozim.Qo‘yilgan talablarga javob beradigan yangi 
materiallarni mahalliy xomashyo va energiya resurslaridan foy-
dalanib, yangi teхnologiyani yaratish maq sadga muvofiq.
Oxirgi vaqtlarda mutaxassislar tomonidan bajarilgan ishlarining 
uchdan bir qis mi oldindan belgilangan xossalari materiallarni yara­
tishga  bag‘ishlangan.  Shu ning  uchun  yangi  materiallarni  yaratish 
yuqori darajada o‘sib bormoqda. Zamonaviy konstruktor (umuman 
injener-texnik xodim) bu yangi materiallar xossa larini imkoniyatlari-
ni va istiqbollarini yaxshi bilishi lozim.
Energetika sohasida ishlatiladigan nometall materiallarga organik 
va  no organik  materiallar  kiradi.  Plastmassalar  asosidagi  kompozit
-
sion materiallar; kauchuklar, rezinalar; kleyar; germetiklar; lako­bo‘yoq 
qoplamalar; grafit; shisha; kera mika; yog‘och va hokazolar kelib chi­

---

5
qishiga ko‘ra organik va noorganik tabiiy, sun’iy va sintetik nome-
tall materiallar. Tabiiy organik materiallar: kauchuk, yog‘och, paxta, 
yung, hayvon terisi va hokazolar. Tabiiy noorganik materiallar: gra­
nit, mramor, bo‘r, grafit, asbest, kaolin va ba’zi tog‘ jinslari. Sun’iy 
organik  materiallar  tabiiy  neft  polimer  mahsulotlaridan  olinadi: 
viskozli tola, selluloza efirlari. Sun’iy noorganik materiallar qazilma 
mineral  materiallarni  qayta  ishlab  olinadi:  sement,  beton,  shisha, 
keramika, pigment. Sintetik organik materiallar oddiy past molekular  
birikmalarni  «polimerizatsiyalash»,  «polikondensatsiyalash»  usuli 
bilan yoki murakkab organik birikmalarni «destruksiyalash» yo‘li 
bilan, neftni qayta ishlash, qazilma ko‘mirni, torfni qayta ishlash, shu 
bilan birga metallik, mineral, tabiiy va sun’iy organik va noorganik 
materiallarni kombinatsiyalarini ishlab chiqish bilan olinadi. Sun’iy 
va sintetik materiallarning afzalligi shundan iboratki, lozim bo‘lgan 
xossani loyihalash mumkin va kerak xossali mahsulot va tayyor detal 
olish mumkin. Shuning uchun ulardan hozirgi kunda energetika soha
-
sida  keng  qo‘lla  nilmoqda.
Yana ta’kidlash lozimki, nometall materiallarni texnologikligi 
ancha  yuqori  va  ularni  ishlatish  sаmaradorligi  diqqatga  sazovor. 
Masalan, plastmassalarni ishlatishdagi iqtisodiy ko‘rsatkichlari quyi­
dagilar:  konstruksiya  og‘irligining  kamayishi,  ishlatish  haroratlari­
ning  kamayishi;  moyillashga  hojat  yo‘qligi;  mashinalarni  ishlatish 
ishonchligi yuqori; ishlash muddatining uzayishi va hokazo. 
Mаteriаllаrning hаr bir sinfi hаqidаgi mа’lumоtlаr, mаteriаllаr­
ning  хususiyatlаri,  fаzoviy  vа  strukturаviy  hоlаtigа  bоg‘liq  hоldа 
berilаdi.  Mаteriаllаrdа,  аvvаldаn  tаlаb  etilgаn  хususiyatlаrni 
hоsil  qi­lish  uchun  ulаrgа  ishlоv  berish  vа  ulаrni  mustаhkаmlаsh 
prinsiplаri  bаyon  etildi.  Shuningdek,  kоmpоzit  mаteriаllаr 
nаzаriyasining  аsоslаri  berildi,  mаteriаllаrni  tаnlаsh  vа  iqtisоdiy 
dаlillаsh mаsаlаlаri o‘rgаnib chiqildi. Dаrslikkа mаteriаllаrgа, аyniqsа, 
nоmetаll  mаteriаllаrgа  оid  mа’lumоtnоmаlаr  kiritildi.  Bulаr,  shu 
vаqtgаchа, ko‘plаb tаrmоqlаrning nаshrlаridа tаrqоq hоldа mаvjud edi. 
Shu jihаtdаn mаzkur dаrslik muhandislik mutахаssisliklаri bo‘yichа bi­
lim оlаyotgаn tаlаbаlаrgа, mаshinа vа uskunаlаrni hisоblаshdа, lоyihа­
lаshdа,  mаteriаllаrgа  ishlоv  berish  teхnоlоgik  rejimlаrini  tаnlаshdа 
kаttа qulаyliklаr berаdi.

---

6