Materiallarining izohli bibliografiyasi

Kriendler, Isabelle Teitz
. Educational Policies Towards the Eastern Nationalities in 
Tsarist Russia: a Study of Il’minskii’s System. Columbia University. Unpublished 
Ph.D. thesis, 1970; 
Tuna, Mustafa Özgür
. Gaspirali v. Il’minskii: Two identity 
projects for the Muslims of the Russian Empire // Nationalities Papers
.
2002. 
Vol.30. 
№
2. – 
Р
.264 – 289. 
109
Faidasiz hidmat // Tarjimon. 1906. 
№
122. 
110
Rech’ S.Maksudova v Gos. Dume // Tarjimon. 1909. 
№
10. 
111
Gasprinskiy Navoiyning ushbu asarini 1902-yili “Mukolamai lug‘atayn” nomi bilan 
nashr qilgan. 
Mir Alisher Nevai. 
Mükalamai lugatayn. Na
ş
iri Ismail Gasprinskiy. – 
Bagçeseray: Matbaai Tarjimon, 1902. 

---

Tarjimon (1883 – 1917) Gazetasidagi Turkiston Materiallarining Izohli Bibliografiyasi 
25 
asarini misol tariqasida keltirib, ushbu asarda turkiy til adabiy til sifatida fors 
tilidan hatto ayrim o‘rinlarda ustun kelishi isbot etilganligini ko‘rsatib berdi. 
Gasprinskiy masalaning bu tarzda muhokamaga sabab bo‘layotganligida 
turkistonliklarni aybladi. Ularning harakatsizligi va o‘z manfaatlarini himoya 
qilishga shoshilmayotganliklari oqibatida yuqoridagi kabi kamsituvchi 
Farmoyishlar chiqishiga sabab bo‘layotganiga alohida urg‘u berdi.
112
1905 yil Oktyabr Manifestidan so‘ng Rossiyada istiqomat qiluvchi 
deyarli barcha xalqlar o‘z foydasi uchun davlatdan turli cheklovlarni bekor 
qilinishini talab qila boshladilar. Lekin Gasprinskiy yozishicha, “turkistonliklar 
bu dunyodan umuman uzilganday hech narsa eshitmaydilar, hech qanday 
harakat qilmaydilar. Nahotki ularning umuman muammolari bo‘lmasa? Agar 
bor bo‘lsa, nima uchun jimjitlik? Bizning bilishimizcha, vaqf, maorif, diniy va 
boshqa muassasalar islohga muhtoj; Turkiston hanuzgacha “harbiy holatda”. Bu 
kabi dolzarb masalalar turkistonliklarning muhokama qilinishi kerak bo‘lgan 
eng asosiy muammo sifatida kun tartibida bo‘lishi kerak.” Turkistonliklarning 
bu kabi harakatsizligining asosiy sababi sifatida Gasprinskiy bilmsizlik va 
jaholat ekanligiga urg‘u beradi.
113
Ko‘rinib turganidek, Gasprinskiy Turkiston 
musulmon aholisining manfaatlarini himoya qilibgina qolmasdan, 
turkistonliklardan ham amaliy harakat qilishni va hukumatdan o‘z haqlarini 
talab qilishga da’vat qildi. Shuningdek, Gasprinskiy Turkiston tarixiga alohida 
e’tibor berdi va unda kelajakda amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan ishlar uchun 
dalillar topa bildi. 
Turkiston tarixi “Tarjimon”ning musulmonlar hayotini yoritishdagi 
asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘ldi. Gasprinskiy turli manbalardan foydalanib, 
Turkistonning o‘tmish tarixini ko‘rsatish va tasvirlash barobarida uning ruslar 
qo‘l ostidagi yangi tarixini chizishga harakat qildi. U 1885-yili general 
A.N.Kuropatkinning “Rus askarlarining O‘rta Osiyoda harakatlari”
114
nomidagi 
xotiralariga asoslangan tarixiy parchani avval “Tarjimon” gazetasida, bir necha 
yil so‘ngra esa uni alohida kitobcha shaklida nashr qildi.
115
Ushbu tarixiy parcha 
rasmiy shaklga ega bo‘lib, tasvirlangan va talqin etilgan voqealarga ruslar va rus 
siyosati nuqtai nazaridan yondoshilgan. 1906-yili Gasprinskiy “Tarjimon”da 
general Kuropatkinning yuqoridagi xotiralariga ko‘shimcha sifatida Turkiston 
yangi tarixiga hamda rus bosqini oldidan Turkiston xonliklarining ahvoliga oid 
112
Chig‘atay dili // Tarjimon. 1911. 
№
10. 
113