Materiallarining izohli bibliografiyasi

Il’minskij, N. 
Iz pisem ober-prokuroru..., – S.59. 

---

Tarjimon (1883 – 1917) Gazetasidagi Turkiston Materiallarining Izohli Bibliografiyasi 
21 
Il’minskiyning bu siyosatini Turkistonda targ‘iboti va tatbiqi bilan uning 
sodiq o‘quvchisi Nikolay Ostroumov mashg‘ul bo‘ldi. Ostroumov bu 
siyosatning amaliyochisi sifatida Gasprinskiyning fikr va g‘oyalari Turkiston 
o‘lkasiga kirib kelishi va yoyilishiga qarshi imkon qadar yo‘l qo‘ymaslikka 
harakat qildi. Ostroumovga bu ta’rifni Il’minskiyning o‘zi berdi.
96
Shu sababdan 
ham Ostroumov va Gasprinskiy orasidagi munosabat o‘ta ziddiyatli edi. Bu 
ziddiyani ular nashr qilgan “Turkiston Viloyatining Gazeti” va “Tarjimon” 
gazetalarining sahifalarida ko‘plab uchratish mumkin. Ostroumov 1898-yilgi 
Andijondagi Dukchi Eshon
97
qo‘zg‘oloni tahlili davomida asosiy aybni 
musulmonlar bo‘yniga qo‘ydi. U, “musulmonlar imkon paydo bo‘lishi bilan, 
shariat qonuniga muvofiq, ularni boshqarayotgan nomusulmon bo‘lgan 
hokimiyatga qarshi kurashishi shart”
98
, degan fikrni ilgari surdi. Gasprinskiy o‘z 
navbatida Ostroumovning bu kabi xulosalarini o‘ta tanqidiy fikrlar bilan qarshi 
oldi. Gasprinskiy: “Agar Ostroumovning so‘zlariga ishonadigan bo‘lsak, 
ruslarning musulmonlarga nisbatan hech qanday ishonchlari bo‘lmasligi kerak. 
Birinchi imkoniyatdayoq musulmon bo‘lmagan millatlarga qarshi dinlari urush 
e’lon qilishga buyurgan odamlarga qanday ishonish mumkin? Ostroumovning 
bu fikrlarini umuman qabul qilib bo‘lmaydi”
99
, deb javob berdi. 
Ostroumovning musulmonlar va umuman islom borasida qilgan 
izlanishlari, e’lon qilingan asar va maqolalari Il’minskiyning ajratib tashlash 
siyosatining mohiyatini ochib beradi. Uning “Turkiston Viloyatining 
Gazeti”dagi yuqori mazmundagi deyarli barcha maqolalari tahlilga tortilsa, 
musulmonlarga nisbatan ishonchsizlikni va ularni bir-biriga 
yaqinlashtirmaslikni targ‘ib qilganligi yaqqol ko‘rinib turadi. Agar Gasprinskiy 
orzu qilganidek, Rossiyaning musulmon bo‘lgan turkiy millatlari birlashsa, 
Il’minskiy va uning izdoshlari fikriga ko‘ra, ular albatta Rossiya davlatiga 
qarshi qo‘zg‘oladi. Bu kabi fikrlar ayniqsa 1898-yil Andijon qo‘zg‘olonidan 
96
Yuqoridagi asar, – S.38. 
97
Andijon qo‘zg‘oloni turli nuqtai nazardan tahlil qilingan. Batafsil ma’lumot uchun 
qarang: 
Bregel, Yuri
(compiled and ed.). Bibliography of Islamic Central Asia 
(Uralic and Altaic Series; 3-Volume set). – Bloomington: Indiana University Press, 
1995. – 
Р
.620 – 621;