Materiallarining izohli bibliografiyasi

Ismoil
. Rusiya Türkistani // Tarjimon. 1906. 
№
37. 
114
[
Kuropatkin A.N.
] Rus asrerlerinin Örta Aziyada hereketi // Tarjimon. 1885, 
№
21 – 
25. A.Kuropatkin xotiralarining bu qismi keyinchalik uning kitobidan o‘rin oldi: 
Kuropatkin, A.N. 
Zavoevanie Turkmenii (pohod v Ahalteke v 1880 – 1881 gg.) s 
ocherkom voennyh dejstvih v Srednej Azii s 1839 po 1876 g. S kartami, planami, 
portretami i risunkami. – Spb., 1899. 
115
[Kuropatkin A.N.
] Istilai Türkistan yani Örta Aziyada Rusiya askerinin hereketi – 
Bagçeseray, 1889. 

---

Zaynabidin Abdirashidov 
26 
o‘z qarashlarini nashr etdi va uni “Turkistonning yangi tarixi” deb nomladi. 
Gasprinskiy ushbu maqolalarida turkistonlik hukmdorlarning, ayniqsa Buxoro 
amiri Nasrulloxonning faoliyati va davlat boshqaruvini o‘ta salbiy baholadi.
116
Gasprinskiyning bu mavzu bilan bog‘liq fikrlari uning “Mukolamai salotin”
117
hikoyasida ham o‘z aksini topdi. Ushbu hikoyada Turkiston tarixi Amir Temur 
va uning davlati bilan boshlanadi. Bir kun Temur sag‘anasi atrofida turk sultoni 
Abdulazizxon (1861 – 1876), Eron shohi Nasriddin, Buxoro amiri Nasrulloxon 
(1826 – 1860), Qo‘qon xoni Xudoyorxon (1845 – 1875), Qashg‘ar xoni 
Ya‘qubbek (1866 – 1877), dog‘istonlik Shayx Shomil (1797 – 1871) hamda 
Temurning o‘zi jam bo‘ladilar. Yig‘ilgan sultonlar majlisini Jamoliddin 
Afg‘oniy (1839 – 1897) olib borsa, majlisga kelgan xonlarni Temurga uning piri 
Sayyid Baraka bir-bir tanishtirib chiqadi. Hikoyaning ushbu syujetidagi eng 
qiziq holat Temurga Shomilni tanishtirganda sodir bo‘ladi. Temur birdan 
o‘rnidan turib Shomilga qayerga o‘trishini o‘zi ko‘rsatadi. Boshqa xonlarga 
Temur bunday iltifot ko‘rsatmaydi. Gasprinskiy bu bilan Shomilni haqiqiy 
ozodlik va mustaqillik uchun kurashchi sifatida alohida ajratib ko‘rsatishga 
harakat qilganligi ko‘rinib turadi. Gasprinskiy ushbu kichik hikoyada turkiy 
dunyoning tanazzulga yuz tutishi hamda uning ruslar qo‘l ostida qolishi 
sabablarini batafsil tahlil qilishga urinadi. Majlisga yig‘ilgan shaxslarni esa u 
qilgan ishlari, davlat boshqaruvi hamda dunyoqarashiga qarab toifalarga 
ajratadi. Ularning orasidan Ya‘qubbek, Shomil va turk sultoni Mahmudni (1808 
– 1839) alohida ajratadi. Muallif bu holatni ularning ismlari aytilgan vaqt majlis 
ishtirokchilarining barchalari o‘rinlaridan turib qarshi olganliklari bilan 
ko‘rsatadi. 
Hikoya haqiqiy tarixiy voqealar hamda ularda ishtirok etgan haqiqiy 
tarixiy shaxslar tahliliga asoslanadi. Hikoyaning asosiy maqsadi va vazifasi – 
millatning taqdirini, uning mustaqillik uchun olib borishi kerak bo‘lgan 
kurashni ko‘rsatishdan iborat. Bu kurashda millat bir bo‘lsagina, birlashsagina 
o‘ylagan ishlarni amalga oshirishi mumkin. Gasprinskiy tarixiy haqiqat orqali 
kelajak avlod uchun ochiq dars sifatida ko‘rsatishga harakat qildi. 
1885-yildan boshlab Gasprinskiy “Tarjimon” o‘quvchilarini Buxoro, 
Qo‘qon va Xivaning geografiyasi, tarixi, aholisi hamda zamonaviy ahvoli bilan 
tanishtira boshladi.
118
Gasprinskiy Buxoro to‘g‘risidagi maqolalarda uni 
116
Tarixi jadidai Türkistan // Tarjimon. 1905. 
№
110; 1906. 
№
1; 1906. 
№
17; 1906. 
№
18; 1906. 
№
20; 1906. 
№
32; 1906. 
№
33; 1906. 
№
39; 1906. 
№
57; 1906. 
№
59; 
1906. 
№
60; 1906. 
№
69; 1906. 
№
84; 1906. 
№
87; 1906. 
№
89. 
117
Sayyah
. Mükalamai salatin // Tarjimon. 1906. 
№
144; 1906. 
№
145; 1907. 
№
3; 1907. 
№
7. Zamonaviy nashri: Gasprinskiy Ismoilbek. Hayot va mamot masalasi. – 
Toshkent: Ma’naviyat, 2006. – B.129 – 136. 
118
Buxoro // Tarjimon. 1885. 
№
16; 
Ismoil
. Mamaliki Buxoro // Tarjimon. 1891. 
№
23 – 
25; Farg‘ana istilasinin 25 inchi sanasi // Tarjimon. 1901. 
№
8; Sayyid Muhammad 

---

Tarjimon (1883 – 1917) Gazetasidagi Turkiston Materiallarining Izohli Bibliografiyasi 
27 
Rossiya musulmonlarining “ma’naviy Vatani” sifatida ko‘rsatishga harakat 
qiladi va bir necha asrlar oldingi, ilm jihatdan qudratli Buxoroni yana qayta 
ko‘rish istagini yashirmaydi. 
Gasprinskiy umumturkiy tarix yaratish tashabbusi bilan chiqqan 
shaxslardan biri sifatida
119
ushbu mavzuga oid manbalarni “Tarjimon”da chop 
qila boshladi. Ushbu tarixga birinchi manba sifatida Temurmalikning 
Chingisxon qo‘shiniga qarshi olib borgan kurashini tanladi.
120
Agar “Tarjimon” 
sahifalarida e’lon qilingan tarixga oid manbalar tahlil qilinsa, yagona bir 
maqsad – mustaqillik uchun kurashni ko‘rish mumkin. Lekin bu mustaqillik 
uchun kurash Gasprinskiyning g‘oyasi bo‘yicha o‘tmishdagi kabi qonli emas, 
balki zamonaviy bilim, yangi adabiyot va milliy matbuot orqali olib borilishi 
kerak edi. 
* * * 
Turkistonda mustaqil milliy matbuotning shakllanishiga, Adeeb 
Khalidning ta’kidlashicha, ikki omil to‘siq bo‘lgan. Bular, birinchidan, iqtisodiy 
qoloqlik bo‘lsa, ikkinchidan, rasmiy hukumat tarafidan bo‘lgan bosim.
121
Turkistonning ijtimoiy hayoti ayrim tarmoqlarida islohotlarni amalga oshirish 
maqsadida mahalliy ziyolilardan bir guruh 19-asr oxirlarida shakllanganiga 
qaramay, ular 20-asrning birinchi o‘n yilligidagina mustahkam oyoqqa turishga 
muvaffaq bo‘ldilar. Bu holat, balki, Turkistonda milliy matbuot paydo 
bo‘lishidagi kechikishning eng asosiy omil bo‘lishi mumkin. Turkiston aholisi 
o‘z tafakkuri va fikrlash tarziga ko‘ra Rossiya imperiyasidagi boshqa musulmon 
xalqlardan keskin farq qilar edi. Aholining o‘ta konservativ fikrlashi hamda 
an’analarga “sodiqligi” sabab gazeta xalq orasida u qadar ommalasha olmadi. 
Aynan mana shu sabablar tufayli 20-asrning 10-yillari o‘rtalarida paydo bo‘lgan 
milliy matbuotning aksari o‘z faoliyatini to‘xtatishga majbur bo‘ldi.
122
20-asr boshlarida Turkistonda “Turkiston Viloyatining Gazeti”dan 
tashqari ziyolilar orasida Usmonli Turkiyasi, Eron, Hindiston, Misr va ayrim 
Yevropa mamlakatlarida nashr qilingan gazetalar keng tarqalganini kuzatish 
Rahim Bahadurxan // Tarjimon. 1910. 
№
35; Xiva va Buxoro // Tarjimon. 1912. 
№
27. 
119
Ismoil
. Tarixi turkiy // Tarjimon. 1906. 
№
145. 
120
Temurmalik Bahadur (tarixi türkiyden bir bahs) // Tarjimon. 1906. 
№
146. 
121