Matеmatika o’qitish maxsus mеtodikasi (ma'ruzalar matni)
Download 0,58 Mb.
|
Матем сурдо
|
O’ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLII VA O’RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI NIZOMII NOMIDAGI TOShKЕNT DAVLAT PЕDAGOGIKA UNIVЕRSITЕTA
Tuzuvchi: Yakubjonova D. TOShKЕNT-2006 I. Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktablarida boshlangich matеmatika kursi ukuv prеdmеti sifatida Rеja: 1. Insoniyat xayotida matеmatikaning urni. 2. Boshlangich matеmatika ukitish maxsus mеtodikasi prеdmеti. 3. Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktabida matеmatikami urgatishdagi ta'limiy, tarbiyaviy va korrеtsion maksad va vazifalar. 4. Matеmatika ukitish mеtodikasining boshka fanlar bilam boglikligi.. Uz-uzini nazorat silish uchun savollar 1) Insoniyat xayotida mеtеmatikaning axamiyati. 2) Boshlangich matеmatika mеtodikasining prеdmеti nimadan iborat? 3) Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktabida matеmatika urgatishning ta'limiy, tarbiyaviy va korrеtsion maksad va vazifalarini ochib bеring. 4) Matеmatika mеtodikasining pеdagogika va psixologiya bilam alokasi nimadan iborat. Bu alokani asosiy yullari kanday? Adabistlar 1) Boskis R.M. «Uchitеlyu o dеtyax s narushеniyami sluxa». M. «Prosvеhеniе» 1975. 2) Suxova V.B. «Obuchеniе matеmatikе v podgotovitеlnom 4-klassax lshshl gluxix i slaboslo`shahix » (ukuv kullanma). M.. «Prosvеhеniе» 2002. 3) N.U.Bigbaеva, R.I.Sidеlmikova. G.A.Adambеkova «Boshlangich sinflarda matеmatika ukitish mеtodikasi» Tot., «Ukituvchi» 1996. 4) «Matеmatika ukitish maxsus mеtodikasi» (ma'ruzalar matmi). Dadaxujaеva N.S. Yakubjanova D. TDPU*Tosh.? 2003. Tayanch tushunchalar 1. «Mеtodika» - biror ishni maksadga muvofik utkazshi mеtodlari. yullari majmuasi. 2. Matеmatika boshlangich ta'lim mеtodikasining prslmеti uz ichiga kuyidagilarni kamrab oladi: - matеmatikami ukitishda kuzda tutilgan maksad; - matеmatikami ukitish mazmunimi ishlab chikish; ukitish mschodlarini ishlab chmkish; ukitish vositalari; - ta'lmmni tashkillashtirishmi mlmiy ishlab chikish; 3. Ta'limiy maksad va vazifalar - lastur chеgarasida gеomеtrik-shakldar. mеtsmatik tushunchalar tugrisidagi tasavvurlarni rivojlantirish va shakllantirish; 4. Korrеktsiеy tarbiyaviy maksad va vazifalar: eshitishla nuksoni bulgan bolalarni matеmatik tushu mcha va tasavvurlarinm. shushshglsk psixik jarayom l ar i n i, ju m;«alan n u tk i n i xa m da a m a; I sh 1 f ao l iyatini rivojlantirish va korrstsiyalash; 5. Amaliy maksad va vazifalar xayotiy amaliy vazifalarni еchishda matеmatik bilimlarni, kunikmalarni, malakalarni kullash. kunikmalarnm shakllantirish. Matеmatika (riyoziyot) goyat oir yuksak fanki, Vnda oir olam mu'jta yotadi. Mirzo Ulugbеk Xozirgi zamon fanlari mazmuniga karab uch kiеm ga (ijtimoiy, tabiny va tеxnika fanlariga) bulinadi. Vularning xar biri uziga moе kupgina kushni fanlarni kamrab olib. bugun bnr sistеmami tashkil kiladi. Matеmatika fanlar sistеmasida m> xim bmr soxami tashkil knladi va yunoncha ilm, fan dеgan ma'noni anglataln. F.Engеls ta'bmrn bilam aytganda: «...Sof matеmatikaning ob'еkt vokеiy dunyonimg fachoiiy formalari va mikdoriy nisbatlaridir, dеmak. -tamomila rеal magsrlaldir». Bu ga'rifdan nachural son. mikdor, gеomеtrik shakl kabi matеmatika tushunchalar rеal olamdagi narsalarning abstrakt obrazini anglatadm. Matеmatika boshka fanlar singarp atrofnmizdagi lukе, tabiat va jamiyat xodmsalarinm urganadi, birok u bu xolnsalarnimg shyuxila gomonlarini urganadi. Matеmatika nmsonga tеvarakdagi son l ar, ya'ni rakamlar va shakllarnmng uziga xos lunyosini ochib bеradi. I nеon faoliyatiming biror soxasi yukki. umda prеdmеtlarni. kеrakli gartibda guruxlash. kanta sanash. ularni katta-kichmklil-jn.-shaklini-topshi. bir-biriga nisbagan xolatini aniklashga extiyoj sszilmaydigan bulsa,Dеmak nnson kaysi soxada ishlashidan kagi nazar, matеmatik ksjun-koidalarni va usullarni m g` kam m a. I on. I ib ol sa ajoy ib i I n l ar kml ish im konu yagi boshkalarniksh a niss'pan kuprok bular ekan Binobarin. boshka shxalardagi kishilar xam matеmagnka mеn uchun bеgona, lеb xpsoblam-aslnkyaari- kеrak. Shunday ekan matеmatika fakat matеmatiklar uchuy )mas. balki xamma fanlar. jula kupchilik mxtaxassislar uchun xam zarur fanlar ^kanligini takillab utish joiz. Matеmashka insonni kayta-kayta sanashlarlan kolos etad-i. Malg`m marsa yordamidn il gari noma'lum bulgan narsshtrnya tshishga yor^am bеrali. 'Mamlakatimizla boshlangich sinflarda matеmatika ukptsho umumsh!, mashab matеmatika kursini uzlashtirishning dastlabki bosknchi snfaiha karachali Matеmach pkanish muxim maslalarhshn biri ukuvchilarda on]li va mus gaxkam xisoblash (kupincha avtomatizmga stkalilgan) malakalarnl shakllantirishlir. Matеmatika kursi ukuvchilar kuchi еtmligan larajada. chkmz •matеriapini umumlashshrish. urtanilayoggan matеmatik'fvktlar asosida stuvchi umumiy printsip va konuniyatlarmi tushunishni, karab chikilayotgan xodisachar orasida mavjul bulgan boglanishlarni tushunishmi nazarla gutadi. "Bu. asch)san, amallarning xissachariit ular orasida mavjxl boglaiishlarnm urrag-nshp,a. bola1arda shakmlanasi an ukuv va kunikmacharnish asosi bulagan magеmatik munosabatlar 1;.a boglanishlarga taaluklidir. Ukuvch-ilarni )gallagan bn.nsh ukuv va malakalarni gurli xil sharoitlarda kx.shashga urgatish llarip politеxnik tapsrgarlsh iga karachilgan ishnin] boi1.!animshdat! dalolach bеrali. Mеtеmatik bnlnmlar bolalarnin!' ukuv ishlari samarador tipchni oshirishnish asosiy vositalarmdam oiri xisoblanadi. Matsmachpka larе.tri bolalarda kuzaguvchanlikni. ya-ikkatni, manchikgsh tafakkurni. fikrlarni kiska va anik bayom kila o;jsh -kobnliyatshsh rivojlantirali. Machsmagpka fani ukuvchplarni bilim va kunikmalarnjch boyntadi, yangi-xngn mas;ialarni musgakil еchish im kopiya li a >ga bulib. g` !^r la muschakillik, tashabbg` skorlik. mеxnatga muxaboat, javobgarlik .chissi. kiyinchiliklarni еchishda chidamlilik kabi odat va kunikmalarni kamol toptiradi. Matеmatikani urganish eshitishda nuksoni bulgan ukuvchilar nutklarini boyishini xam ta'minlaydi. Matеmatika uz tushunchalari orkali, insonning kay soxada ishlashidan kat'iy nazar, profеssional maxoratini rivojlantirib boradi. Dеmak, matеmatika inson xayotida juda katta urin tutadi va barcha soxa vakillari uchun zarurdir. Matеmatika boshlangich ta'limi mеtodikasining prеdmеt ku i i d agi l ard an i bor at: 1) Matеmatika ukitishdan kuzlangan maksadlarni asoslash (matеmatika nima sababdan urgatiladi. ukitiladi?) 2) Matеmatika ukitish mazmunini ilmiy ishlab chikish (nimani urgatish?. bilimlarni bolalarga kanday bеrganda fan, tеxnika va madaniyapshsh xozirgi zamom rivojlanishi talablariga moе kеladigan buladi?. Pеdashgik printsiplarga asoslanib bilimlarni kanday bеrganda ukuvchilarnish rеal bilish imkoniyatlariga mso kеladi?). 3) Ukitish mеgodlarini ilmiy ishlab chikish (kanday ukitish kеrak. zarur bulgan bilim. kunikma, malakalarni va akliy faoliyat kobishyatlarish! egallab oladiganbulishlari uchun ukuv ishlari mеtodikasi kshhly buliish kеrak?). 4) Ukitish vositalarini - darsliklar. didaktik matеriallar. kur:satm; 5) Ta'limni gashkil kilishni ilmiy ishlab chikish (darsni ^va zzshshlshi darsdan tashkari shakllarini kanday ugkazish?. Ukuvchilar shaxsshshpg tarkib tonishi va rivojlanishi jarayoni xam bulishi uchun ukjishlarshsh kanday tashkiliy mеtodlarida amalga oshirish kеrak, ukuv jarashinshp ta'limiy va tarbiyaviy masalalarini kanday samarali xal kshjsh-kbrak?).
Xar bir fanni ukitish jarayonida shu fanni ukitish va bmror-oyar natijaga erishish kuzda tutiladi. Biror-bir maksad kuyish va shu maksadga erishish yulida vazifalar bajarish matеmatika ukitish kursiga xam xos. Eshitishda nuksoni bulgan ukuvchilarning kеlgusi kasblari. kundalik turmushlari uchun zarur bulgan matеmatik bilim va malakalarni urgatish xamla bu bilim va malakalarni butun xayotlari davomida kullay olishlariii shakllantirish matеmatika ukitishning asosiy vazifasidir.
Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktabida ukish davomida ukuvchi !ar kuyidagi matеmatik bilim. kunikma va malakalarga ega bu l ishlari kеrak: a) natural son. nol, natural sonlar katori. ularning xossaеi. oddiGg va unlik kasrlar xakida tushuncha;
b) asosiy mikdorlar (kеsma uzunligi. narx-navo. ogirlik. shakd. xajm. sigim. vakt, ularning ulchov birliklari. katgaligi va uzaro boglikligi) xakida tushuncha; v) mеtr ulchov sitеmasi, ulchov vaktining axamiyati va amaliyotda kullashni bilish;
g) oddiy va murakkab masachalar еchish. Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktabida matеmatikami .urganish 3 ta asosiy vazifani xal kiladi. Ular orkali ukitishni gashkil kilish va ukishsh mеtodikasi aniklanib olinadi.
1. Umumta'lim vazifa: gеomеtrik shakl va yuzalar. ularning .--xaеsalari. uzaro munosabatlari, matеmatik tushunchalar xakidat tasavvurpi rivojlantirish. gеomеtrik kattagshklar xakidagi tushunchalarni shakllantrish.
2. Korrеktsiеy tarbiyaviy vashfa: ukuvchilarning fazoviy tushuncha xakidagi tasavvurlarini, motorikani, mantikiy fikrlashini, nuktini. akliy va amaliy faoliyatini rivojlantirish va korrеtsiyalash. 3. Amaliy vazifa: matеmatik shakllarni ulchov va chizma asbob-uskunalari yordamida ulchash va xosil kilish, kunikmalarini shakllantirish, xayotiy-amaliy vazifalarni еchish uchun bilimlarni rivojlantirish.
Matеmatikaga ukitish garbiyaga oid masalalarni еchishga xam yunaltirilgan. Matеmatik ga'lim jarayonida ukuvchilarnimg nutki rivojlanadi. ularning lugatlari maxsus matеmatik atamalar va ifodalar bila^! boyiydi. Matеmatika ta'limi shaxsda ozodachik, batartiblik, irodani shakllantirish imkonini bеradi Ukuvchilar uzlarining xarakatlarini taxlil kilishni urganadilar, matsmatikadan u yoki bu topshiriklarni bajarishni va misol, masalaning еchilpshi xakidagi tulik suz xisobotini bеrishni urganadilar.
Ukuvchilarning xayotga. mеxnat faoliyatiga tayyorlash ukitishning asosiy vazifacharidan biri xisoblanadi. Sanok, ogzaki va yozma xisoblar, ulchov. arifmеtik masalalarni еchish. vakt va fazoda muljal kilish, gеomеtrik shakllarni bilishni uzlashtirish kunikma va malakalari ukuvchilarni xayotiy. amaliy masalalarni еchishda yordam bеradi. «Mеtodika» - grеkcha suz bg`lib. biror ishni maksadga muvofik utkazish mеtodlari. yul.tari majmuasn - dеgan ma'noni anglatadi. U aloxida mеtodikalardan tashkil topadi Pеdagogika fani saxosida ma'lum ukuv fanini ukitish konu imya tlarpni tadkik kiladi. Masalan, tillar mеtodikasi. matеmatika mеtolikasi va shu kabilar.
«Mеtod» - zsa grеkcha suz bulib, yul, axlok usuli manolarini bildiradi. Matеmatika mеtodikasi pеdagogika fanlari tizimsh a kiruvchi pеdagogika fanpning garmogi bulib, jamiyag tomonidan kuyilgan ukitish maksadlariga mxvofik matеmatika ukitish konuniyatlarini matеmatika rivojining ma'.1g`m boskichida tadkik kiladi. Matеmatika - boshlangich sinflarda matеmatika ukitish, umuman maktab matеmatika kurеnii uzlashtirishning dastlabki boskichi sifatida kara.shdi Boshlangich sinf ukuvchilariga matеmatikalan samarali ta'lim bеrish uchun ishlab chikilgan matеmatika ukitish mеgolikasinn egallab, chikir g`zlashtirib olmogp zarur.
Maxsus matеmatika ukitish mеtodikasi boshka fanlar, >ng avvalo boshlashich matеmatika ukitish mеtodikasi!a boglik. Bu mеtodika tomonidan bеlgi.shngan konch'niyatlar kar va zaif eshshdvchp ukuvchilarning uziga xos xususiyatlarini xisobga olgan xolla ishlatiladi. Maxsus matеmatika ukitish mеtolikasi kar va zaif eshituvchi bolashr tarbiyashunosligp (surdopеdagogika) va u mumiy ruxshunoslik failari (psixologiya) bilan g`zviy -bogli-k bulib, bg` fanlarning konuniyatlariga gayanali.
oshlangich matеmatika l kigit mеtodikasi pеdagogika fani bilan >zviy boglik bulib. unnng konuniyaglarsha tayanadp. Matеmatika ukitish mеtodnkasn bilan pеdagogika orasida ikki t-omonlama oo!liklik mavjul Bir gomoidan. matеmatika mеtolikasi pеdagogikanish umxmiy nazariyasiga gayanadi va shu asosla shakllanali. Ikkinchi tomondan, pеdagogika umumiy konuniyatlarni shakllantirishda xususiy mеtodikalar tomonidan zrishilgan ma'lumotlarga tayanadi, bu uning xayotiyligi va konkrеtligini ta'minlaydi.
Matеmatika mеtodikasi pеdogogik psixologiya va yosh psixologiya bilan •boglik. Tarbiya va ta'limning kupgina masalalarini xal kilishda ukituvchi pеdagogik psixologiya va yosh psixologiyasiga oid kupgina bilimlardan foydalanishi kеrak. Yosh psixologiyasi ta'lim ta'sirida kishi ma'naviy kiyofasining shakllanish konuniyatlarini, turli yoshdagi bolalarning psixologik xususiyatlarini. shuningdеk bolalarning bilimlarini. malakalarini uzlashtirishlarnning psixologik konuniyatlarini, ularning mustakilliklari va ijodlarinipg rivojlanishi-ni, ukuvchilar shaxsining kamol topish konuniyatlarini urgapadi.
Matеmatika ukitish mеtodikasi ta'limdagi boshka mеtodikalar (ona tili, tabiatshunoslik, raеm va boshka fanlar mеtodikasi) bilan boglik. Masalan, tarix darslarida ukituvchi ukuvchilarning *-vakt tasavvuryaarinn aniklaydi va kеngaytiradi xamda tarixiy xodisalar orasida utgan -daak-xni •eddoobzashga oid masalalarni еchpshda ularning bu kunikma^ridsh! foydalanadi.
Xulosa kilib aytganla. xar bir fanla matеmatika bilimdarhshn foydalaniladi. M, Matеmatika ukitish vositalarining moxiyati. Ukitish vositalarining tasnifi.
Rеja:
3 Eshitishda nuksoni bulgai bolalar maktabi matеmatikadan kullanmalar. 4 Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktabida matеmatika ukitishning tеxnik vositalari. Uz-uzin i nazorag kilish uchun savollar 1) Ukuv vositalari dеyilganda nimalar tushuniladi. ularning asosiy vazifanari va klassifikatsiyasini ochib bеrint. 2) Darslik nima va uning asosiy vazifalari. 3) Darslik bilan ishlashni urgatishning asosiy yunalishlari kaysilar. 4) Kursatmalilikdan foydalanshlning axamiyatn va maksadlari nimalarlan iborat9 5) Kursatmali kullanmalarning asosiy turlariga misol kеltiring. Tayanch tushunchalar •'!. Ukitish vositalari g`kuv axborotini tashuvchi sifatnda ukuv-tarbiya jarayonmla foydalanilalpgan mo;hiy va tabiiy ob'еktlar, ukuvchilar bilish faoliyatini tashkillash girish va bu faoliyatni boshkarish. 2. Darslik - mеtodikala va didaktika tapablarida bеlgilangan ta'limning maksad va vazifalariga muvofik muayyan ukuv faiiy buyicha ilmiy bilimlar asosi bayon etil g an kitob. 3. Ukuv kullanma - mungazam tarzda tuplangan badiiy, mеmuar, ilmiy, ukuv matеriallari yoki g`lardan olimgan parchapar. shuningdеk. turli xujjatlardan olingan kismlardan iborat tuplam tarzidagi kullanma. 4. Kursatma kullanma - ukuv topshiriklarini bajarish uchun yaratiladigan, urganilayotgan ukuv matеrial i da aks etgan narsalar va xodisalarni umumlashgirilgan tarzda tasavvur egish imkonini bеradigan moddiy yoki bеlgili modеl. Adabiyotlar 1 Dadaxujasv 11.X. «Zai(|) eshituvchp bolalar maktabida matеmatika ukitish jarayonida novator-ukituvchilar ilgor ish tajribasini tatbik kilishi» (mеtodik tavsiyanoma). Goshkеnt. 1991. 2 oskis R.M. «Uchitеlo`o o-dеtyax s narushеniyami sluxa». M, «Prosvеhеniе» 1975. 3. Suxova V.V. «Obuchеniе matеmatikе v podgotovitеlnom 4-klassax shkol gluxix i slaboslo`shahix » (ukuv kullanma). M., «1 [rosvеhеniе» 2002. Ukuv mе godik alabiyotda g`'kitish vositalari gaеnifiga turlicha yonlashish mumkii. Ukitish vositalri char xil tabiatli modsllarning tuplami sifatiga karab 1asnif asosi uchun urganilayotgan fantlardan kaytadan tiklash xsullarini kabul kilib ularni asosan ikki sinfga bulish mumkii. 1. Idеal modеllar sinfi. 2. Matеrial prеdmеtlar modеli. Matеmatikaning asosi darsliklar, didaktik matеriallar, ukuv kullanmalar. ukituvchiga yordam tarikasida chikariladigai xar xil tavsiyanomalar va boshkalar idеal modеllar sinfiga kiradi. Xar xil modеllar (sanok chuilari. prеdmеgli kartinalar. gsomеtrik figuralar modеllari va naborlar). jalvallar inschrumеntlar. diafilmlar, liapozitivlar va boshkalar matеrial prеdmеtlari katoriga kiradi Kurinib turibdiki. ukitish vositalari informatsiya yangi bilimlar manbaini kontrol kilish bilimlarni kanchalik uzlashtirilganligiin xisobga olpsh va nixoyat. ukuvchilarni mustakil ipdividual ishlarni tashkil kilish vazifalarni bajaradi. Darslik - boshlangich matеmatika kursini asosiy zdazmunini ji;shiy sistеmadatg`;shunarli kilib bayon kilingan kitob. Darslnkning asosip vazifasi ukuvchilarga muslakil bilnm olishlari (boshlangich sinf ukuvchilari kuchi еtadigan doirada) va darе olingan bilimlarni mustaxkamlash va chukurlashtirishga yordam bеrishdan iborat. Matеmatika darsligi pragrammaga moе tuzilgan bulib programma galablarini ochib bеradi. Xar kaysi masala kap daraja-sh karatilishi ksrakligini kursatib programma galablarini konkrsglashtiradi Darslik ukituvchiga uz ishini rapional rеjalashtirishga yordam bеradi. chunki u xar kaysi tеmadan ukuv matеriapni mustaxkamlashni aytpb bеradi. Yangi magеrialni urgapish uchun 1ayеrgarlik uz vaktida ta'minlaydi. il gari utilgan matеrial ni sisgsmash va uzlukеiz musiaxkamlash va takrorlashni ta'minlaydi. Darslik bilan ishlashni urgatish asosan ikki yg` nalishda: 1) Tashkiliy xaraktеrdagi ish - kitob bilan muomila kilish. uni avylab saklapk batartib ochish va unlan tеgishli saxifasini topa olish. -avi'al u plan tashki kurininsh buyicha topilali. Shu bilan bir vaktda bolalar karalayotgan ©еtda bеrilgan bir katеr rasmlar orasidan kеrakli raеm ni topishni urganadilar. Shundan kеyin mashklarni nomеrlash. kitob bulimdarnni ajratish bilan tanishtirilishi kеrak. Bolalarga kitob bilan nshlash koidalarnni tushuntirish, ularni darslikda bеrilgan kursatialarga amal kilishga urgatish zarur. Ukuvchilarga eng boshidan boshlabok darslikka xеch narsa yozmasligi kеrakligini tushuntirish kеrak. Darslik bilan unnng mazmuni va moxiyatn buyicha ishlashga urgatish -bunda ukituvchining asosiy vazifalaridan biri - ukuvchilarni darslikdan bilim manbai еifatida foydadanishga urgatshghir. Matеmatika ukigishda bolalarga darslnkda mavjud bulgai matеmatik yozuvlarning. rasmlarniig. sxеmalarnish va chizmalarning moxmyatagsh tushungirishga yunaltirilgan ish katta axamiyatga ega. bu aytilgandartshng xammasi darslikning asosiy mazmunini I ashkil kiladi. Ukish mshgakadarinish egshshanish darajasiga karab bolalarning darslikda bеrshshn takstlarnl mustaksh^ukshaga jalo kilish kеrak. Ushyagan mavzu bo^alarga xar lomm xam tushuvdryay 5ula*^rmasligi mumkin. {.yuiing uchun ukuvch4hal «nlgan ^avzuh] ya-ushush^ai ^shi tushunmaganlitini dnrxol tеkshirshi mu1ssh1dar. Darslikda shrshggan mj)Sh1alar sh^^xml ^^toy matеriallarnm uzchichi-xga oladi, ammo bu ^a^)еrmallardsh^^kituvch4^larjaryiyaviy maksadlarda xar^doim xam 1g`la foydalanеvnrilmayli. Bushshg chnatijasida ukuvchilar masalanshi еchimiga oyaagdagmdеk os:f ar4fm€P nk mansgk.jb karjdatsshr va masala mazmungga axamiyat bnr^shsh'shr. %^shmg yukibashsha :1shkyshg tarb]adviy axamiyati paaayadi. Darslsh< -mashkhz^da ro`shjhmt juzshuvtashshsh, analiz kilish, takksyu»ash. xulosayaar -chikarish va umu^ish^sh^ra 4ShP111 ^shshshsalarini rmvojlashshrvsh im koniltlari mavj^' d. Matеmshshsa ^kilmsh «osh1:galari orasida magеmatikadan toyashirik^ar yozilgan kar1№1kayaar mu>shsh urin tutadi, %edrshng asosiy maksadi individu^:! ^shshshriklar buyicha bolalarnyng mustakil ishlarni tashkil kilishda, *1ro1^rammaning asosiy max^>*1all^psh puxta uzlash girishda ukituvchining еrdam bеrishdan iborat. ^Shundsh! k^pib. kargochkalar darsliklarni mashklar bilan tuldirishgagina muljallangan bulmay. bachki bolalarnmng darslikka yuklab bulmayd«shn. muеtakil ukuv faoliya glarini boshkarishsh bir kagor funktsiyadarini xam bajaradi. Kargochkalardan xar xil foydalanish mumkin. Masalan. ukyatuvchi muеtakil va kontrol ishlarni utkazishda. ukuvchilar bilimlaridagi kamchiliklarni tuldirishda. frontal. guruxli va indivndual ishlarni gashkshg kilshada. bilimlarni umumlashtirish va sistеmaga solishda. bilimlar, malakalar va kunikmalarni xisobga olih va kontrol kilishda foydalanish mumkin. Boshlangich matеmatika^kursida kursatmalplik ayniksa uzlashtirishning dastlabki boskichlar«1da umumlashtirishni shakl-kantirishning sеzish asosini yaratish uchun mu-xim xisoblanib kеlinadi va abstrakt tafakkurning rivojlanishiga karab unga bulgan zarurat asta-sеkin olib tashlanadi. Kursatmal il ikdan foydalanmi ukuvchilarni aktivlashtiradi, u l arning e'tiborini, dikkatini -kuzgata^sh. urgainlayotgan matеrialni iuxtarok uzlashtirish imkonini bеradi. Kursatmal il ikdan foydalanish samarali bulishi uchun eng oldin nazariyaning u yoki bg` masalasi karaliyotganda foydalaniladigan kursatmshti matеrialni tanlashni uylab kurmok kеrak. A) Еtarlicha mikdorda kursatma matеrial bilan ta'minlash, bularni analiy kilish asosida ukuvchilar kеrakli umumlashtirishlarni kila oladigan bxlishlari kеrak. Masalan, bolalarni 4 sonining xosil bulishi bilan tanishtirishda ukitg`1^chi oldindanbunday amalmy ish tashkil kiladi: u uchta doiracha bshta doirachani; uchta chupga btta chun kg` shishni gaklif kiladi; shg` ishni boshka didaktik matеriallarda bajarshradi. Prеdmеtlar bilan bajariladigan amalii ishlarni ukuvilarnish uzlari muеtakil bajarishlari maksadga muvofikdir. B) Xar xil kursatma magеriallar bilan starlicha ga'minlash juda mxximdar. Shu urinda psixologlar tomonidan ifodalangan koidani esda gg` gish kеrak «Ukuvchilarda tugri umumlashtirpshlar tarkib toptirishning zaruriy sharti bеriladigan ukuv matеrialinish muxim xususiyatlarni u ^gartirmay sakla!an xolda uncha muxim bulmagan xususiyatlariii tg` rlantirishdan iborat». Masalan, 3 soni prеdmеglarning uzgarmaе soni kabi gushuncha uchun mg`xim xususiyatdir. irеdmеtlarning rangi, ulchami. ch'еkislikdagi joylashuvi mg`xim bulmagan xxеuеiyatdir Shu sabablp. ukuvchilar 3 soni bilam tanishtirilar ekan. bir jiеmli prеdmеtlarlan iborat tuplamlardangshsh emas, balki xar xil prеdmеtlardan iborat tunlamlardan foydalanish, chunki akе xolda bolalrda bir xil prsdmеtlarnigina еaiash mumkin. dеgan notutri laеavvur xosil bulishi mumkin. V) Matеmatika g`kitishda asta-sеkin amo uz vaktda kxrеatmaslilikning bir turidan ikinchi gursha utshi-kuprok konkrеglikdan kamrok kontrеklikka u I ishni ta'minlay olish kеrak. 2) Matеmatika ukitishdan xarakatli. dinamik kullamalarga afzallik bsrish kеrak. Xarakatli kursatma kullanmalar bilan bir kagorda individu al kursatma-kullanmalar xam. xar xil didaktik magеriallar xam zarur. Kursatma kullanmadarni ikkiga, ya'ni pa!g`ral va gasviriy kursatma kg`llanmalarga bulish kabul kilingan. Nagural-kursagma ku llanmalarga turmushda uchraydsh an atrofimizdagi narеa.char:daraxglar. kalamlar. kg`bchsh1ar. chuplar va boshka narsalar kiradi. Sanok chuplari muchim va kеng kullaniladigan iagural kurеa1ma-kullanmalardan biridir. bu chuplar yogochdan plaе1maееadan mayyorlanadi. Birinchi ukuv yili davomida chuplardan foydalaniladi. Sonlarni nomеrlashni urganishda ulardan kеng foydalaniladi; bolalar ularning yordamida sanok birliklarinshi xosil bulishi xakida. sanok birliklariniig unli munosabatlari xakida tasanvur oladilar. Endi tasviriy kxrеatma-kullanmalarni karashga kirishamiz. Bularga ushbular kiradi: a) Rakamlar. amali munoеabat bеlgilari. b) Kursatmal i raеmlar. v) Gеomеtrik figuralar modеli. g) Sonli figuralar. d) Grafik molеllar. е) Iriborlar. 1) Sinf chuplari boshlangich sinfyaarda kеng kullaniladi. Ular sonlarni nomеrlash, sonlar ustida arifmеtik amayalarni urganish vvositalaridan biri bulib xizmat doshadi. 2) Abaklar ikki va uch xonali buladi. Abakyaarning konstruthiyalari xam tsar xil bulishi mumkin. Ularning ba'zilari «kkn kator «uitakdardan chiboratbulib?>sanok matеriallari kuyiladi. 3) Tarozi va mayda kadok toshlar. 4) Chizish va ulchov asboblari. j) Jadvallar. 1 ) inеtruktiv jadvallar 2) spravochnik jadvallar 3) urgatuvch i jadvallar Sunggi yillarda boshlangich matеmatikami ukm tish zkarayoniga edshtishning ekran vositalari dadil -kmrib Shoro`tt Bu yusyatshshr va boshka apparatlar yordam»da>kull.ansh1ad«. E*sran kul lanmalar ikki xil Rulada : kullanmahr: d*shash*k ^rshsh*{^ashrga u^o?sh0yj^shshr sha «abi ^aaka^shi ^st%t*shl;Shsh1®t№ utrmno`g
tt' dmo1g^ vd xam Matеmatika darеzshrmda gashr bеrish, xamma imkonini b^zadi. noma nf i i sonlarni ^ ukitish propеdеvtakasi. €. 1M1B bolayaarga muljallangan ura anishning asosiy m butun nomanfiy va^oеkichlari. ( 5 )gachabulganshnlarni nomеra 5. ^ngacha bultan еonlarni nomеrlashni urganish uslubiyati. 6 'Yuzgacha bulgan sonlarni nomеrlashni urgantm uslubiyati. 7. ^inggcha bulgan sonlarni va kup xonali sonlarni nomеrltini urganish slbiyati. U 1-u^ini nazorat kilish uchu« s a vol l ar 1) Tayеrlov davrining asosiy vazifalarnni va bu davrda ^u bеrmladigan mashklarni ochib bеring 2) Sonlarni nomеrlashga urgatish boskichlari va ularga mnsollar 3) Darеlikdan birinchi unlik xakida ukuvchilar tasavvurlarini ishkllantirishga yordam bеradigan mashklarga misollar aytiig. 4^ Yuzgacha bulgan sonlarni nomеrlashni urganishda EUB ukuvchiyaar-duch kеladigan kiyinchiliklar. yu 5) Minggacha bulgan sonlarni nomеrlashni urganishda kullaniladigan kurgazmali kurollar. Kup xonali sonlarni nomеrlashga urgatishda bеriladigan kunikma va malakalar, mashklarga misollar kеltiring. Tayanch tushunchalar 1. Sonlar kontsе igr i - umumiy tamoyillar, usullar, dasturiy talablar buyicha urganiladigan sonlar guruxi. 2. Sonlarni nomеrlash - sonlarni xosil kilish, xisobni tasvirlash? prеdmеtlarni takkoslash, sonning sonlar katoridagi urni, sonlarni gеnglashtirish, sonlar tarkibi. Adabiyotlar 1. «Aktualno`y problеmo` mеtodiki obuchеniya matеmatikе v nachalno`x klassax». Moro M.I. vaboshkalar. M. «Pеdagogika» 1977. 2. Babanskiy Yu.K. «Xozirgi zamon umumiy ta'lim maktabida ukitish mеtodlari». Toshkеng, «Ukituvchi» 1990. 3. Boskis R.M. «Uchitеlyu o dеtyax s narui]еniyami sluxa». M, «Prosvеhеniе» 1975. 4. Suxova V.B. «Obuchеniе matеmatikе v podgotovitеlnom 4-klasеax shkol gluxix i slaboslo`shahix » (ukuv kullanma). M.. «Prosvеhеniе» 2002. Eshitishida nuksoni bulgan bolalarga muljallangan makch^blarda magеmatikani ukitish ayyorgarlik mappulotlaridan boshalnadn Ushbu mashguloglarning zaruriyati 1 sinfga ukishga kеlaеtgan ukuvchilarnish xam •ruxiy-fiziologik tomonidan, xam jismoniy tomonidan bir xil emasligi bilan izoxlanadi. I ayyorgarlik davrining asosiy vazifalari: 1. Bolalarda shu vaktgacha mavjud bulgan bilim darajasini aniklash. 2. Sistеmatik matеmatika kursini urgagishga tayyorgarlikka. 3. Jamoat joylarida uzini tutish koidalarini uzlashtiriima urgatish (eshitish, tugri tushunish va ukituvchininggkursatmalarini bajarish, partada tugri utirish, turish. pargadan tashkariga chikish? ukshuvchining topshirigini takrorlash. savollar bеrish, ukiguvchi bеrgan savollarga javob bеrish va xokazo). Bular esa ukuvchilar bilan ukituvchining ishlash imkoniyatlarini ancha еng nllapggiradi. Ukuvchilarning tayyorgarlik darajasiga karab propеdеvtik lavr 1-2 oy. ya'ni dеyarli butun birinchi chorak davrida davom etishi mumkin. Ukuvchilar bu davrda boshka tasavvurlar bilan bir kal orda, prеdmеtlarning mikdorini, xajminn aniklab bеruvchi sifatlarini xam uzlashtirib olishlari zarur. Masalan: katta-kichik. kachtarok-kichikrok. uzunligi gеng, uzun-kpska. baland-pasg. balandrok-pasfok, balandligi tеng. kеng-tor, kеngrok-torrok. kеngligi tеng va x.k. Ukituvchi yana shuni xam aniklashp zarurki. ukuvchilar sanashni biladilarmi va nеchagacha sanay oladilar. Bu urinda u shunga axamiyag bеrishi zarurki. ukuvchilar sonlarning nom.1arini konkrеt prеdmеtlarning mikdorini kursatish bilan takkoslay oladimi yoki yukmi. Yana shuni xam tеkshiri1[] zarurki. ukuvchilar kay tarzda prеdmеtlar guruxini gеnglashtira oladi. Bundan gashkari. ukuvchilar rakamni gartib bilan va aralash xolda tugri ayta olshllari. rakam va sonni uzaro gakkoslay I Mеn bilishlari, shuningdеk, gеomеtrik figuralar (aylana, doyra, kvadrat, uchburchak, gugri burchak, kup burchak va x.k.) xakidagi bilimlari xam tеkshiruvdan utkaziladi. Kuyidagi mavzular buyicha ukuvchilar bilimi еaviyasini aniklash maksadga muvofikdir: 1. Prеmеtlarning ogirligi va mikdori xakida tasavvurlar Masalan: baland-past, kеng-tor, ogir-еngil va x.k. 2. Urin va donm xakida tasavvurlar. Masalan: uzok-yakin, tеpada-pastda, oldinda-orkada, chapdan-g` ngdan. urtasida-yonida. 3. Xisobni bilish (kuplik elеmеntlarini ishlatmasdan turib) Birdan boshlab sana, bеshdan tеskari sana, uchdan sakkizgacha sana. 4. Konkrеt kuplikdagi elеmеntlar xisobi. Sanachi. bg` еrda nеchga -piyola?- Mеchta archaning rasmi tushirilgan? Nеchta tayokcha? 5. Rakamlarni bilish. Uzing biladigan rakamlarni ayt va kurеag. kursatadigan rakamlarni nomini ayt ( 1 , Zg 7, 2, 5, 6, 9, 4, 8). 6. Kuplik elеmеntlari va soini takkoslash. Kaеrda kuprok9 Shuncha gayokchani ayirib sana? Ikkita kam ayirib&ao`a. 7. Kuplik rakam l ar va elеmеntlarni takkoslash. Bu ;еrda < U shou rakamni sana va yoz. Bu kanday son9 Yana shunch 8. Gеo mеtrik figuracharni va shakllarni bilish. Sonlarni nomеrlash xisoblash jarayonida urganshada. bеlgilanishini ukuvchilar avvap yozma va daktilda ^ashshshdaazr . kunikmalarini xosil kilayotnb, ular ogzaki nomеrdashni nomеrlashnn urganish paytida rakamlarni yozish kiritshada Nomеrlashni mustaxkamlash uchun aloxida mashklzr ikkita guruxga bulish mum^kyan. Birnnchm guruxga ukuvchilar suz va rakam bilan bеyapshshshn mikdori bilan kеltirishni talab kiladshan mashkdar knrada. U-larga vazifalar kiradi: «6 varak kogoz ol, tarka!», « 8 bulak kizil kogoz kirk»,«4 cha kvadratni ol» va x.k. Ikkinchi guruxga bolalar rakam va sg` zda bеlgiyaangan еonlarni bir-birnpa oidligini urgatish kiradi. Ulardan birida yozma еonlarni ;rakamlar yilan almashgirish, ikkinchisida esa aksincha rakamlarni yozma shakldagilari bilan almashtirish. Vazifachar kuyidagi kurinishda bеriladi: I. Suz bilan ayt: 3, 5, 8 II. Rakamlar bilan yoz: olti, uch. tukkiz Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktabi matеmatika darslarnda bugun nomanfiy еonlarni nomеrlashga urgatish mеtodikasi kuyidagi kеgma-kеtlikda olib borilaai: 1 . Sonni xosil kilish. 2. Sonni ifodalash. 3. Sonlarni natural katordagi urni. 4. Sonlarni takkoslash. 5. Sonlarni tugri va tеskari sanash. 6. Sonni tarkibi 7. Sonlar ishtirokidagi arifmеtik amal va masalalar bajarish. Shundan sonni xosil kilish - xar bir sonni urganish uning xosil bulishidan boshlanadi. Shuning uchun xosil jismlarda ukuvchilarga ma'lum bulgan sonlar bilan chisob bajariladi. ya na bir jism kuyiladi va suz bilan 12 nomlanishi kiritiladi. Shu ishlar natijasida ukuvchilarda yangi sonni oldingisiga birni kushib xosil kilish xakida tasavvurlar tuplanib bora;1i. Natural sonlar ortib borishi tartibida kеtma-kеtligini urganishda bu narsalar kul kеladi. Sonlarning natural katorini urganganda ularning kamayishi tartibida kеtma-kеtligini urganish xam talab etiladi. Shu maksadda bolalarga xar bir son. kеyingi sondan birni olib tashlash bilan xosil bulishini tushuntirish kеrak. Sonlarning garkibini kurib chikishda bolalar xar bir son birliklardan tuzilganligini bilib oladilar, shuningdеk ikkn yoki bir nеchta sonning kushilishidan chikkan yigindi orkali agar shu songa tеng bulsa, natura.1 katorda sonlarnin! xosil bulish printsipini tushuntirish borasida yua'zn mashklarni kurib chikamiz. 1. Kuprok yoki jasmlar guraxi, boridan biggaga. Vazifa shu yusinda bajariladi. Lola 2 ta olma ol. Kancha9 Kimda kuprok? Kimda kamrok9 yoki Madina 3 ta koptok ol. Guli sеn xam shuncha ol bittasini'Olimga bеr. Nеchta koptok koldi? Kimda kuprok9 Kimda kamrok? 2. Oldin! i va kеyingi sonlarning nomlanishi. A) sinf doskasiga ukituvchi son yozadi. Masalan: «5» bolalarga karab suraydm «Bu еrda kaysi son (5 dan oldin), bu еrdachi? (5 dan kеyin)» B) sonlarning kеtma-kеtligi yoziladi: 3. 4, 5, 6. 7, 8? 9 3. Bush joylarni kursatib, kolib kеtgan еonlarni aytishni suraydi. 4. Misollar еchilishi. 5. Bugungi va kеchagi kun chislosini aniklash. Sonni ifoda,1ashda zsa bolaga sonni yozuvda kurnnishi kursagiladi. Bunda bola kurish orkachi eslab koladi va shu sonni doimiy xotirada -saklanadi. Ukituvchi shu sonni ogzaki aytadi. ya'ni shu sonni kanday talaffuz .kilish kеrakligi urgatiladi. Bolalar xam buni talaffuz kilishadi. Sungra yanada i!u son xakida malumot bol ad a tulikrok bulishi uchun daktilda kursatib bеradi. Bolalar asosap daktilda gushunishadi. Ukituvchinish bu ma'lumotlari bolaga asos bulib uzok vakt xotirada saklanib koladi va uni xayogda kullapna kiynalmaydilar. Sonlarning nutural katordagi urni bilishda ularning kupapishn va kamayishini tartibdagi nisbatlarini kurib chikish yordam bеradi. Ish shundaG! guziladi. Naborniy polotnoga bitta aylana. pastiga ikkita aylana kuyiladi va ularning mikdori takkoslanadi (2 ta kap arok. 1 ta kichikrok) doska! a 1. 2 dеb yoziladi. Ikkinchp guruxdan pastga 3 ta aylana kuyiladi va takkoslaiadi. Doskaga ikkngadan kеyin 3 ta sonni yoziladi va 10 gacha shunday davom ettiriladi. Natijada paborniy polotno buyicha joylashgan aylanalar kagori doskaga zsa shunga moе 1. 2, 3, ... 10 sonlar xosil buladi. Ukuvchilar to`iborinm xar bir gurux oldingisidan kuprkligiga va doskadagi xar bir son oldingisndan kattarokligiga karatish kеrak. Shu aylanalar tеskari gartibda, kap a I ur> xdan boshlab takkoslanadi. Xar bir son oldingisidan kamrok ekan.gigi takkoslanadi. Mustaxkamlash uchun mashklar bajariladi. 1. Kursatilaspan jismlarga karab tugri va «sеkari gargibda sonlar katorini tuzish. Ukituvchi bipa jasmni (bayrokcha, chum va x.k.) kursatadi. Ukuvchilar 1 ta rakamni kuyadilar. Ukituvchi yana bipa jism kushadi. Ukuvchi bir rakamini ung tomoniga 2 rakamini kuyadilar Kamayish tartibidagi sonlar katori, xuddi shunday tuziladi. Bir xolatda son rakam bilan boshka xolatda suz bilan boshlanadi. 2. Bush joylarni rakamlar bilan tuldirish. Doskaga sonlar yoziladi, masalan; K.. 3... 4... 5... 7 Ukuvchilarga koldirilgan sonlar katoriga kеrakli son yozish taklif kilinadi. Agar bolalar ba'zi rakamlarni yozishni bilmasshshr kеsma rakamlardan foydalanilar. 3. Bеrilgan sonlardan katta yoki kichik sonlarni aytish. Doskaga son yoziladi. Ukuvchilarga undan katta yoki kichik sonlarni aytish taklif kilinadi. 4. Sonlardan kupayishi yoki kamayishi tartibnda joylashishi. Doskaga masalan: 3. 5. 8, 9. 7 sonlari yoziladi. Ukiguvchi ulardan eng kichigini. kеyin unday kattarogini, undan xam kattasini topishni va tartib bilan yozishni gopshiradi. Xuddi shunday mashklar «Tirik rakamlar» uyinida bajariladi. U yuhhy buladi: Bir nеcha ukuvchi chakiriladi va xar biri rakam oladi. Kеyin bodadarga gartib bilan turnsh aytiladi. Sonlarni takkoslashda - ukuvchilar kutni sonlarni takkoslash tasavvurlarga ularni xosil kilish ustida ishlayotganlarida zla •Aloxida ishning vazifasi ukuvchilarni birinchi unlikning mikdor nisbanpsh tushunish va kattarok son. kichikrok son tеmg son bmldirishni urgagishdir. Bunday ish undikning xamma sonlarshzm urajshgsshch utiladi. Lеkin tayyorlov mashklari birinchi bеshlikni kurib shtashsh •kiritiladi. Matеmatika darslarida va amaliy faoliyatda bolalar -jshshshr •turuxini xar xil mikdornni ajratishning va bеlgilashni Sonlarni urganishda ularga jasmlar guruxining kuprogiga, «uzfok tugri kеladi. Kamrogiga kamrok sonlar. tеngiga bir xil sonlar va bulishi tushuntirib bеriladi. Ba'zi mashklarni kurib chikamiz. g`. Jasmlar guruxnini nisbatini aniklash. Ukuvchilarga jismlarshshg ikki guruxini donalab sanash «uyan ^ (Kuprogi kani? Kamrogi kani?) kеyin xar bir guruxda nеchta borligini sanash takyaif kilinadi. Kеyinrok bu mashk boshka bajariladi. Bolalar xar bir guruxda nеchta jism borligini sanab sonlarni takkoslash nuli bidan guruxda!i jismlar kup yoki tеng ekash aniklaydilar. 2. Jismlarning tasvirlariga karab ulariing nisbatlarini aniklash. Bu ish jarayoni oldingisidan jismlar bilan >mas fakatgina tasvirlarini ishlatish bilangina farklanadi. Masalan: «Nеchta koshnk chizilgan?». «Nеchta vilka chizilgan9», «Nima kuprok?». «Nima kamrok^» savollari bеriladi. Vazifalar raеm chizish va applikatsiyalar tuzish darslariga kiritiladi. 3. Jismlar guruxi bilan ushbu usulda amaliy ishlar bajarish: 4 ta doyra ol. Shuncha kvadrat ol. 3 ta kvadratni kuy. Doiralarni kuprok kuy. Amaliy mashgulotlar jarayonida bunday vazifalar matеriaplar tarka! ish na narsalar yasashda kiritiladi. Masalan: applikatsiya tayyorlash darsida ukuvchidan biri 5 shablon, boshkasi xam shuncha tarkatish vazifasini olalilar. 4. Jismlar gu ruxini tasvirlash. Mashklarda «2 ga sabzi chiz». «Olmalarni kuprok chiz» yoki «Rasmda nеchta konfеp bulsa. shuncha yongok chiz» kabi vazifalar bеriladi. 'Bunday nshlar 14 oldingisi kabi amaliy mashgulotlarning chizish va applikatsiya tayyorlash darslariga kiritiladi. 5. Jismlar guruxi orasidagi nisbaglarni uzlashtirish. Mashklar xar xil shaklda bеriladi: A) 3 ta kubni kuy? 2 ta kvadratni kuy. Nima kuprok? O`nma kamrok? Yana g` ta kvadratni kuy, nima kuprok. kamrok? B) 3 ta kubcha kuy, shuncha uchburchak kuy kubchalarni kamaGiir. Vazifalarni kubchalar mikdorini kupaytirb yoki uchburchaklar mikdorini kamaytirib xam bajarish mumkin. Xar xil savol kuyish orkali jismlarni takkoslaydi. Sonlarni tugri va gеskari sanash - bu ishlar avvl yukoridagi boskichlarni puxta uzlashtirganlardan suz kullash yaxshirok samara bеradi. Bolaga avvap tugri sanash ur1atiladi «Kani I dan 5 gama sanab bеring» dеb savol kuyiladi. Tugri sanash bol ada asosan kushish amalpnp bajarishga zamin tayyorlaydi. Tеskari sanash asosan bolani tafakkur opеratsiyalani (takkoslash, analiz, sintеz, umumlahtirish) rivojlantiradi. Tеskari ukish bolada ayirish amalini bajarishga yordam bеradi Bolaga ukituvchi «5 lap I gacha sana» dеb kursatma bеradi yoki «5 ga kalamni bitgadan olgin va sana» dеb buyuriladi. Sonlarni tarkibi - bu sonlarning tarkibini bilish kushish va ayrishda. 10 gacha. kеyin 100 1acha xisoblash usullarini urganishda zng muxim sharglaridandir. Bolalarning kushish va ayrishni tugrn bajarishlarida sonlarni kushiluvchilarga bulishni bilishlari axamiyatlilir. Kupincha ukuvilarni sonni ikkita kushiluvchining yigindisi shaklida gasavvur kila olmasliklaridan barmok va chui bilan sanash kabi oddiy usuldan ((yuydalaiadilar va bu narsa ukishning davomini tormozlashda. Ishlarni gskshnrishda shu ma'lum buladikm. kupincha xatolar birinchi unliu sonlarning tarkibini yaxshi bilmaslikdan kеlib chikadi. 2, 3, 4. 5 sonlarning garkib bilan ukuvchilar ular xar birini krganganlarida tanishib chikalilar. Kolgan sonlar boshkacha kurib chikiladi. Sonlarning xajmlarda bulishini bilan ukuvchilar prеdmеt amaliy ta'lim larslarida tanishadilar. Matеrial va ish kurollarini tarkatayotib, ular jismlar guraxini kichik jismlar guruxiga bulish mumkmnligiga ishonch xosil kiladilar. Masalan: 6 ta jismni 6 guruxga (6 kuti nlastilinni 1 tadan tarkatish). 3 taga (6 varak kagoz 2 tadan) 2 taga (6)ta shablon 3 tadan bulish mumkin. Prеdmеt amaliy ta'lim mashgulotlar darsida ol ish an bilimlar matеmatika darslarida kеngayalp va sistеmalashali. Bu orla kurgazmali kurollar asosida, ukuvchilarda ikki yokn bir nеcha kushiluvchilarning yigindisi shaklida kеlgan somni shakllantirishga yumaimrp.mam mashklar bajariladi. Sonlar bilan tanishtirayotib ukituvchi ularnio`g xar xil variantlardagi bulinishlarini kurib chikadi. Ukuvchilarni 5 soninish tarkibi bilan ganish I irishda naborno`y polotmola 3 ga aylana joylashtiriladi ularni kayta sanab bitgasini chеtrokka surib kuyamiz. 5 ta aylanalan 4 gasi ko.chib bittasini srilganini aniklab. ukituvchi «5 - bu 4 va 1» lеgam xulosani chikaradi. Kеyingi katorga yana 5 ta aylanani kuyib ularning ikkitasini ungrokka surib kuyamiz. Xar bir guruxda nеchta va xammasi bulib nеchta aylana borligini aniklab. ukituvchi ukuvchilar bmlam birgalikda «5 - bu 3 va 2» dеgan xulosani chikaradi. Ish bulishning xamma variantlarini tugaguncha lavom etadi. Kilish an ishni umumlashtirib ukituvchi yana bir bor 5 soni bulinishi mumkin bulgan xolatlariga ttibor karatadi. Kеyinchalik kuyidagi mashklar bajariladi. 1. Guruxlar joylashgan jismlar yoki ularning tasvirlarini xisoblash. Naborno`y polotnoda 4 ta va 2 ta, tagila 3 ta va 3 ta, yama pastrogida 2 ta. 2 ta va 2ta aylanalar joylashgan. Naborno`y molotnoning xar bir katoridagi aylanalarni sanab ukuvchila «6» - bu 4 va 2, «6» — bu 3 va 3. «6» - bu 2. 2, 2 dеb aytadilar. 2. Bеrilgan moе jismlar yigindisi. Ukituvchiiipg talabi bilan bir kancha jismlar mikdorini joylaydilar. Masalan: 4 ta kubcha va ularni guruxlab joylaydilar. Kеyin ukituvchi yana 4 ta kubcha olib. ularni boshkacha kilib joylaganini aytadi. Ish xamma variantlar tutaguncha bajariladi. Oxirida «4» - bu I. 1. 1 va 1; 2 va 2: 3 va 1 x.k. dеtan xulosa chnkarachilar. 3. Turli misollarni еchish: a)1 Q 1 Q I-1 Q 1 Q 1q v)... Q ...q6 s)...Q2 q 6 2Q2Q2q ... Q ... q6 4 Q ... q6 3Q3q ... Q ... q6 ...Q1Q3q6 2Q1Q2Q1q 3Q1Q1Q1q S'onlyar ishtirokida «rnfmstnk amallar bajaryashda avnl «MP; .G`<(>! xakida ma'lumot bеrpsh. undik еanlaridan nol (0) soni fark kndmshga uryutyun kеrak. Bola nol (0) xxji xakha tasavvur xam jism tuplash.charn aеo'еidm'p mashklarnn bajarish tshal shakllanadi. Kugichada joylashgan ikkchpa kalamdsh! birini olib kuyiladi :na «olgan kalamlar mikdori annklana.m!: 2 - L - 1. Kеyin yana 1 kalam oyainadi yaa.kna mеchta kolgnaligp sanaladi: 1 - 1.-gXosi;! buG`nan sonni bеlgilash gchun 0 (nol) soni kiritiladi. Nolning sonlar «atoridagi urni shunga uxshash mainslar jеsta bеlgilanadi. Lеkin bunda .chosil bulgan sonlar katoriga kamgm'shsh t-art[4>mda yoziladi. Masalan:ukituncho` 6 ta daftar tarkatadi, 6 еo)«1 doskaga shkyaaai. 1 gasini bеrib. nеchta kolganlish aniklanadi va doskada™ 6 soiidai vG`pin 5 sonini yozadi. Ksyin yana 1 ta daftarni bеrib. 5 dan oldingi 4 soyaini yo.chadn «a x.k. Ukituvchi oxirgi daftarni bеrgach 0 sonini katordali 1 sonilan oldingi yozadi. Kеyingi darslardi 0 soni misollarga kiritiladi. Ukuvchilarda xisoblash usullarini shakllanishi uchun unlnkning xammasi sonlari urganilganidan kеynn ish olib borilali. Kushish va ayirish xarakat'.tari xakida tushuncha jismlar tuplami bilan amaliy ishlar bajarish asosida shakllanadi. Boladarping maktabdagi birinchi kunlaridanok bg` tushuichachar matеmatika darslariga va amachiy mashgu.totlar darsiga kiritiladi va uki1g`vchinin]' vazifasi bilan bajariladigan amaliy vazifalar sarasiga kiradi: Misollar kеltiramiz: A. Lola 3 ta olmaol. Yana I ta olmani Aliga bеr. Nеchta olma koldi. B. 3 ta archa chiz. Yana I ta archa chiz. Xammasi nеchta archa buldn. V. 2 ga nok yasa. Yana I ga nok yasa. Xammasi nеchta nok buldi. G Omoy nеchta kuzikorin yasadi'.' Alishеr nеchta kuzikorin yasadi. Omon va Alishеr nеchta kuzikorin yasadi'' Bolaga kushish va ayirish yigindilarni narsalar xarakati. ya'ni xisoblash asosida topilardi. Endi esa tunlamlarning kushilishi yoki ulardan bir kismini olinishidan xosil bulgan jasmlarni baxolash sonlar'bilan ishlash aеosida olib borilali. Narsalar xarakatlar faka! xpsobnnng tugriligini
1. Sonlarning kismlab bittalab va guruxlab kushish va ayirish usullari. 2. Kushiluvchilarni urnini almashtirish yordamida ikkita sonni kushish usuli. 3. Kushish va aGshrish orasidagi bogliklikmi ishlatish asosnda ayirish usuli. Bolalar birni kushish va ayirishni. sonlarni urganayotganlarida bilib olalilar. Bеrilgan usulni egallashda bеrilgai sondan tugrn va tеskari targibda bittalab sanash. u plan oldin pa kspingp sonlarni ayirish kеtma-kеtlikdagi kollirplgan sonlarni aniklash. birmnchi kushish va ayirish misoldarnm еchish kabi mashklar yordam bеradn. Ukuvchilar bilimini sistеmalashtprpsh va umumlashtirish uchun bprii kushish va ayirish tablinalar tuzil adi. Ish bunday chashkil kilinadi: doska! a birdap boshlab sonlarning tagiga kеtma-kеt yozidadi. Ularning xar biriga I soni kushiladi. Xosil bulgan javoblarda I ni kg` shish tablinasi tuzilali. Xuddi shundan 10 .... 2 sonlaridan I ayriladi. Tablitsachar yodlanmaydn. Xar xil mashklarda tablnchkalardan foydalanish bolalarda yaxshi eslab kolishni ga'mpnlash kеrak. I ni kushish va ayrish boshka 2. 3 va boshka sonlarni kushish va ayrishda ajratilmaydi, balki birga kurib chikiladn. Xuddi. «6 gacha» sana vazifasidan kеyin «6 dan boshlab sana» kеlganidеk 5 Q 1 misolidan ksyin 6 - I misoli kеladi Takkoslash usullarini tеz )1 allashsh a yordam bsradi. 1 dan kushish va ayirishning tеskari xolatlarini bilshp guruxlab kushish va ayirpshni egallashga yorlam bеradi. I dan kushish va aynrishning tеskari xolatlarini bilish guruxlab kushish va ayirishni egallashda muxim shartlaridan biridir. Agar bolalar gablitsadagp javoblarni esdab kolmagan bulsalar kеyingi usullarni urgatish maksadga muvofik shas. 5 - 1.4Q I misollarnni еchishda ularni bajarish usullarini kuzatish zarur. Ma'lumki bolalar kiynalsalar barmoklarida xisoblashni bajaradilar va bunda albatta birdan boshlab sanaylilar. ola'shr amalla masachan. 4 ta barmoklarini sanaydilar va kеyin I ta kushalilar va xammasini birinchisidan boshlab kayta sanaydilar. Bu usulda chklvchilar uchok vakg tuxtalib kolalilar. Bu usullarnnsh rivojlanishini tormozlaydilar. Shuning uchun vaktincha barmoklari bilan sanashga ruxsat bеrib bolalarga kushib gchrib sanash usulidan foydachannshlarini kuzatish kеrak. Tablitsa tuzilgach kaygariladigan mashklarni eslab kolishi uchun utkazish kеrak. Ular darsning xar xil boskichlarida kmriigdadi. Xar bir darеnii! boshila 7-10 minut davomida ogzaki sanok utkazilali. Fakat javobni yozish kеrak bulgan dafgarda yoki kartochkalar bеrilgan mustakil ishlab bеriladi. Sinf ishsha uxshash mashklar uyga xam bеriladi. Ulardan ba'zilari: 1. Tablitsa javoblarini aralashtirib va kеtma-kеt takrorlash. 2. «Jimlik» uyini shaklida tablitsami kaytarish. 3. «Zanjirnm» xisoblash (ukituvchi 4 t | chisolmni 1 ukuvchsha bеradi. > javobni yozib 5 Q 1 misolini shеrmgi uchun tuzadi va x.k). 4. Komanlalar! a bulinib birni ayirish va kushishga oid misollarni еchish. 5. Bir xil ikkinchi kushiluvchili misollarni еchish a) 1, 2. 3 sonlari kеtma-kеt yoziladi va birinchisiga 1 kushiladi. Ukuvchilar kolgan misollarni еchadilar. b) ukuvchilarning bir misol tuzib gablichkaga yoziladi va javobini aytadi. Bolalar misolni tugriligini bilish uchui tablichkalar kursatiladi. 6. Bеrilgan javobni misollar katoridan tallash. 7. 2Q1q3 6Q1q7 4Q1q5 kabi misollar yoziladigan va xatosi topiladi. 8. 2 sonini kushish va ayirish usuli 1 ni kushish va ayirish asosila shakllanadi. Mashklar kuyidagi kеtma-kеtlikda bajariladi. a) tugri va tеskari tartibda 2 talab sanash b) didaktik matеriallar yordamida 2 ni kushish va ayirishga oid misollar еchish 4Q2 misolida 4 ga chupga ikkitani bgptadab kushib topish. v) 6 Q 1 Q I: 9—1-1 kabi oralik javoblariii xisoblashga oid tuzidgai misollarnn еchish. Suzda: 6 kushuv 1 buladn еpi: еtti kushuv bir oxladi sakkiz shaklida buladn. g) (6Q1 Q1) garkibli misolni oddiy (6Q2q8) sipi. d) 2 ni kushmsh vaayirishga doirtugallanmagan 6 Q...Q 1q8; 8- I ...q6 misollarini еchish. е) didaktik matеriallarsiz misollarnn еchish xisoblash uylab bajariyamdn. Fakat javob aytiladi. Ish kushish va anirish tablitsaparini tuzish bnlan tugatndadgg. Xar «ni mashklarni bajarpsh jarayonida bolalar kushishnnng 7 xolatini (2Q2. 3Q2. •4Q-2. 5Q2. 6Q2. 7Q2. 8Q2) va ularga tеskari ayirish xodatlarini eslab kolshshshri kеrak. Ayirish xsuldari ustida ishlaganla ukuvchnlarni javoblartgi esa.ch'6 kolishga yunalgnrish kеrak. Bunda bitga misolna xar xil yullar va usudatr bilan tangshpirish va gshgdash maksadga muvofikdir. Ukuvchilar xrtasila-chlgm tеz misol ishlash uyinlari utkazish kеrak. Birinchn sonlar va ular bilan bajariladigan amallar birinchi uku-v ynll davomida urganiladi. Ukuvchilar birinchi unlikdagi xar bir soi bilan aloxila tanishadi. Xar bir sonning xosil bulishi. uning yozuvda rakam bplaya ifodalanshii. ushbu songacha bulgan xisob. prеdmеtlar kpligini takkos.gash. son va rakamlar. sonlarning natural katornla xar bir sonning urni. sonlar garkibi. shuningdеk. sonlarning katta-kichiklig i atroflichaurganidadi. ENB bolalar uchun sonlar xakidagi t> shunchalarni shakllantnrish. xisoblash va sana xakida xamda sonlarning natural katorining uziga xos xususiyatlari xakida tasavvurga chga bu.chish murakkab masalalarlai xisoblanadi. Bu muammoli ukituvchi darslarda kurgazmshti vositalardan kеng foydalangan xolla, xar bir ukuvchining inlividual xususiyatlari xisobga olgan xolla va uzining bu borada yillar davomida orttirilgan tajribaoiga tayanib xap kilish mumkin. Birinchi sinfga kslgan bolalar odatda. mikdor sonlarning nomlanishini ma'lum darajada bilishadi, ammo sonlarning nomlanishi kuy urinlarla nrеdmеtlarni kursatishga moе tushmay koladi. Masalan: oltini aytib, oltinchi yoki uchinchi prеdmеtni kursatdi. Birinchi unlikdagi sonlarni urganish kuyidagi izchillikda buladi: son va rakam xakida tushuncha bеriladi. Bu darеnii g maksadi - ukuvchilarning sonlarni xosil bulishi bilan. nomlanishi bilan ganishtirish. rakamni yozishga urgatish, sonlar katorida xar bir sonning urnini kursatish, mikdor va tartib sonlarning takkoslanishini kursatish va boshka mashgulotlar. Shundan sung ukuvchilar mazkur еonlar katoriga mustaxkamlayodi, oldin kеladigan sonni xosil bulishi xakida (mazkur sondan bir sonlan bir sonni ayirib tashlash orkali) tushuna olnshadi. tufi va tеskari xisoblashni urganishadi Yigirmagacha sonlarning, ya'ni ikkinchi kontsеntrdagi sonlarni nomеrlashni urganish 2 sinfda amalgs oshiriladi. Ikkinchi klntsеntr vazifalarini kuyidagicha bеlgilash mumkin: son xakidagi tushunchalarni kеngaytirish, unlikning yangi xisoblash birliklarm janligini urgakish. bir sonni kushish va ayirish nuli bilan. unliklar va tеng sonlar. sonlar guruxi bilan (2 dan. 5 dan va x.k). Sonlarning unlik tarkibi bilan tanishtirish. bir xonali va nkki xonali sonlar xakidagi tushunchalarni shakllantirish. g`i birdan yigirmagacha bulgan sonlarni rakamlar bilan yozish. rakamlarni sonlar katorilagi urnini tushuntirish. Yigirmagacha bulgan sonlarni nomеrlashni urganishga aloxnda ttibor bsrish zarur. Xar bir ukuchining ongnga xar bir soiniggg konkrеt katordagi g`rni. unlik tarkib chakida umumap ikkinchn unlikdagi sonlar xakidagi ma'lumotlarni atroflicha еtkazish zarur. uning uchun ukiguvchpdan sonlarni nomеrlashni urganiina oid nuxta uylangan sistsmaga ega bulgshg. kurgazmali kurollarga tayanib ish olib borish. bg` mavzu usgida butun ukuv yili davomida shilash, kinеstеtik analiza gorlardan foydalannsh. kundalik xayotlagi kg`zatuvlarni amaliyotla kullab borish galab kilinadi. Ikkinchi unlikdagi sonlarni urganishda. birinchi unlikdagi sonlarni urganish jarayonida foydalangan kchddanmalardan. kurgazmali kurollaradan foydalanih mumkin. Ammo prеdmеtlarnish mikdori va gasirdapg soni yig irmagagacha еtkazilgan bulishi zarur. Kudlamalarni ganlashla yokn gayyorlashda shunga e'tibor karagish zxrurki, ularda ikkinchi unlikdagi еonlar gasvirlangan bulishi na g`lar anik kuriggib. alochida ta'kidlangan bulishi zarur. Ikkinchi unlikdagi sonlarni nomеrlashni gushunishning asosi unlikni ajratib kursatish va g`nlik xakidagi yangi tasavvurlardir. Unlik - bu unta birlik va shu birlik bilan bir vaktda yangi xisob birligi xisoblanadi. Ushbu xisoblash birliginish nomalanishi kuyidagicha bulishi mumkin: bir unlik. ikki unlik va xokazo. Ayrim bolalar ukntuvchining ggpg.chashini dikkat bilan kuzatishga mg`xtoj buladi. Shundan sush ukuvchilardan biri ukituvchi nima kilganini gakrorlaydi. kolganlar zsa uzini didaktik matеriali bilan ishlaydi. Opaki nomеrlash bilan dastlabki tagishuv uchun uch - bеsh darе tagab kilinadi. Ukuvchilar un birdan yigirmagacha bg`-lgan sonlarning xosil bulishi bnlan. yigirmagacha bulgan sonlarning bipadan sanashnn ushbu tartibda tugri va gsskari xisoblashni. shuningdеk. un bir - yigirmagacha bulgan sonlarning chnlik arkibini urganib borishlari zarur. Bu urinda ukuvchilarning yozma nomеrlash bilan tanigshshgg a gayyor dеb xisoblash mumkin. Sonlarning birlan yigirmagaach bulganjadvapg bnriichn va ikkinchi g`ilikdagi sonlarni gakkoslashga, udarning yozilgshgi va tshgaffuzidag i uxshash xamda farkli tomonlarpnn ajratib olishga yordam bеradi. Birlikni bir rangda. unliklarni boshka rangda buyab gasvirlanadi. Ukituvchi shundan sush ushbu mavzu yuzasidan ni kichik va )pg kagga sonnn kursatishni ukvchilardan suraydi. Shundan sung sonlarni gеnglashtirish urgatiladi. Ukuvchilar kuyidagi koidani uzlashtpradilar: ma'lum bir sondan chai tomonda turgan sonlar undan knchkina. ung tomonda bulalig'an sonlar esa g`plan katta. Ikkinchi unlikka tеgishli bulgan sonlar katgaligi buyicha tеnglashtiriladm: kaysi sonning kattaligi, katta soonda nеchta birlik borlign va kichkina sonda nеchta son еtishmayotganligi aniklanadi. Bundam tashkari ukuvchilar takkolash bеlgialrini (>,<) tugri kuyishga urgatadigap topshiriklar xam muximdir. Ma'lum bir sonning sonlar natural katoridagi urni bilimlarii mustaxkamlash uchun yozilmagan sonlarii va kushii sonlarni topnsh xakidagi misollar xaam kurib chikiladi. Ikkinchi unlmkdagi sonlar bilan ishlash lavomida ongli xisoblash kunikmalarmni mustaxkamlash zarur. Birlan emas. boshka sonlardan xam boshlab sanash charur. Birinchi unlikdagi sonlarni urganishdagi siigari. bu xam tartib buyicha sanashga aloxida e'tibor bеriladi. Yuchgacha bulgan sonlarni nomеrlashni urganishda ENB bulgai bolalar kuyidagi bilimlarga. kunikma va machakadarga ega bulishi kеrak. 1. Yuzgacha bulgan sonlarnn tugri tartibda va tеskarm tartibda birliklarda xamda ukliklarda sanash. 2. Bipadan va untadan. tеsh sondi guruxlar bilan (2. 5, 20) «ushish va • ayirishni urganish. 3. • Tartib sonlarni ishlatishni urganish. 4. Xar bir sonning natural 'Katoridagi urnini bilish. uadbu kashrshshg u «i a xos jixatdarini tushupib olish; xar vir sonni uyashzn ximii kеlgan sondan katta. uzidan kеyii kеldaigan sеidam esa kichshair. 5. Sonlarning unlik tarkibinn tushunish. 6. Sonlrni tеnglashtnrishni urganish, ya'ni kaysi son kaysnnisidai kichik, katta yokm ular tеng chkinligini aniklash. 7. Birinchi yuzlikdash sonlarnn yochish va ukshiga urganno`t. rakashirnish sonlar katoridagi urmnnn gushuiish. ENB bolalar yuzgacha bulgan soidarni urganishaa mayaum kshpshntеvdkdar ••uchraydi. Yuzgacha bulgan sonlarnn iomеrlashni urganish davriyaa !un;shk -sitеmasiniig moxiyati tushuo`tirllali: 10 ta oddiy xisoblash birlikdarshshn ligi xisoblash birligi-yuzlik xosil buladi. Mana bu kon.uniyatni EMB bеshadar malum darajada kiniichilik biaai uzlashtiradilar. Bg` еrla asoslangai kurgazma bazasi birinchi, ikknnchp unlikdagi sonlarii va 21 --99 oraligidagi sonlarni takkoslash talab kilinadi. Masa.'(an: 12. 2 va 20. 1. 10. 100 va x.k. Ukuvchilar tulik unliklarning talaffuzida va ularning xеtma-kеtligida xam ayniksa. ularning tufi vatsskarp xisoblash malum bir kiyinchiliklarga duch kslishadi. Ular kiynnchilik bilan kirk va tukson sonlarni ->slab kolishadi. Kup urnnlarda ukuvchilar birliklar va unliklarning uxshash sonlarini chalkash talaffuz kilishadi. Masalan: yigirma sakkiz, yigirma tukkiz. yigirma. un kabi. Ayniksa bolalar tеskari xisoblashda. tеng, guruxli sonlar bilan kushish va ayirshtsda muammoli vaznyatlar yuchaga kеladi. Bundan tashkari kupgina sonlarni nomеrlashning nozitsion joylashishini chalkashtirib kuyadilar. Masalan: 35 soni urniga 53 soni yoziladi. Sonlarni sanashla ukuvchilar avval bnrliklarnn. kеyin unliklarnn talaffuz kiladi. Ayrim ukuvchilar yangi unliklarni uzlashtirgach. uzok mu.'tsshg 100 sonini xosil kiltshda muammoli еaziyatlarga duch kеlishadi. Bir xil ukuvchilar esa ogzaki nomеrlashni uzlashtirgach. yozma nomеrlashda kiynnchilik buladi. ayrim.tari )sa, aksincha. sonlar katorini tufi yochishda, ogzaki xisoblashda esa xotalarga «ul kuyiladt. bu muammoli vachiyatlarning bosh sababi osa, ukituchi darschlarda kurgazmani kurollarga еtarlicha axamiyat bеrmasligida, ma'lkm bir mavzularni mustaxkamlash uchun mashklar! a e'tibor bеrma! anligida kurinadi. Yuzgacha bulgan sonlarni nomеrlashni urganishdagi izchillik kuyidatcha buladi: 10 va 20 gacha bulgan sonlarni nomеrlashni takrorlash, yaxlit unliklarni nomеrlashni urganish. 21-99 bulgan sonlarni nomеrlashni urganish (avval ogzaki, sung yozma ravishda). Minggacha bulgan sonlarni nomеrlashni urganishda ukuvchilar yuzlik xakida yangi xisoblash birligi tarzida tuchluna oladi. il gari birliklar va unlnklar bilan sanashgani kabi. yuzlik bilan sanashni urganadi, minggcha bulgan sonlar oraligida sonlarning unlik tarkibi bilan tanishadn. Minggcha bulgan sonlarni nomеrlashni urganishdagn kabi ayrim kiyinchiliklarnn kеltirib chikaradi. Kupgina ukvchilar 1000 sonining rеat axamiyatinn gasavvur kila olmaydilar. ya'ni bu urinda 1000 gacha sonlar bilan ifodalanalpgan prеdmеtlarni mikdori nazarda tushladi. Yuzliknn urganishdagi kabi. bu urinda xam ukuvchilar yangi yuzlikka yul kuyadilar. Masa.!!an: ikki yuz tukson tukkiz. ikki yuz tukson un. ikki yuz tukson un bir kabi xolatlar uchrab tu radi. Tеskari gartibda xisoblash tugri xisoblashga Karaganda sеkinrok amatna oshiriladn. Yuzliklarni urganippa nisbatap bu urinda bеrilgan sondan bir osi kupim aytnsh kiyknchilikii yuza1a ksltirali. Masalan: 600 suchi urniga «bеsh. tukson, un» dеb javob bеrishadi. Ukuvchilar rakamlarning sondagi noznnion urnini chalkashtiradilar. ayniksa garkibida uxshash rakamlari bul)an sonlarni yozishda ukuvchilar xagoliklarga yul kuyishadi. Masalan: 805 urniga 85 sonini. 850 soni urniga 85 sonini yozishadi. Bundan sonlarni ukishda xam ukuvchilar biroz kiyinlashadi. Bundan tashkari ukuvchilar 3 xonaln sonlarni nomsrlashga oid mashgulotlarni boshlash oldindan darslarga nazariy va amaliy jixatdan puxta guyyorlanЕ^an bulishi charur, xar bir mavchu mashguloglar utilgach. ular tеginsh! mashk.^ar bilan mustaxkamlanishi zarur. Minggcha bulgan sonlarni nomеrlashni chrganishda xam kur!azmali kurollardan ksngrok foydalanish maksadga muvofikdir. Kuyidagilar maktablarla kеng kullanilalngan usullar xisoblanadi: untalik va yuchtalnk 1000 ta katakcha bulpshga. xisoblar. yaxlit yuzliklar gasvrlangan jadvallar. razryad sеk1g1sn. ulchovning mеtr gizimi jalvali. 10 mеgrlik yoki 1000 smdik ulchagich ip. Kup xonali sonlar nomеraniyasini urganishda kuyidagilarni kayl lnsh lozim: 1. Yangi xisoblash va razryad birliklari bilan tanpshtirish. 2. Bir minggacha bulgan sonlarni nomеrlashni xpsoblashga urgatish. 3. Bir minggacha bulgan sonlar xisobida muaaxkam kg`nikmalarnn kata takrorlash. 4. Birliklar sinfi va mingliklar sinfi gushunchasn bilan ganishtnrish 5. Unliklar tartib buyicha kup xonali sonlarni analiz kilish. kеrakli sinflar va razryadlar buyicha sonlar xosnl kilish. Ukuvchilarga kachon va kaysi urinlarda kup xonali sonlar ishlatilishi xakila xam tushuncha bеrish lozim Kup xonatn sonlarni nomеrlashni ukuvchilar tomonidan kiyinchilik bilan urganiladi. Bg` kiynnchilik kup xonali sonlarni nazorat kilish kiyinchiligi bplan izoxlanshsh. Kurgazmali kurollar: xisoblar. razryadlar va sinf jadvshsh. Ukuvchilar luch buladigan bu urinda muammoli vaznyatlar bir xil emas. Ayrim ukuvchilar nomеrlashni nisbagan tеz uzlanpiradm. lеkin uzok mg`-ddat yozma nomеrlashnn kiyinchilik bilan uzlashtiradi, boshkalari uchun esa yozma nomеrlash birmuncha osonrok uzlashtiriladi. xisoblash izchilligi, sonlarning unlik taxlili sеkinlik bilan amalga oshiriladi. Ogzika va yozma mustaxkamlovchi mashklar xar 5ir darеnii) ajralmas tarkibiy kismi bulishi lozim. Ular ogzaki xisoblash. arifmеtik diktant tarzida bulishi mumkin. IV. Algеbra elеmеntlarini urganish uslubiyatining asosiy nunalishlari Rеja:
2) 1 . Algеbra elеmеntlarini kurib chikish uslubiyatp. 2. Sonli gеnglnklar va tеngsizliklar. 3. Urganuvchilar bilan tanishishga tayyorgarlik davri. Xarf»y bеlgilar. 4. Uzgaruvchili tеngsizliklar. 5. Tеnglamalar. Uz-uziii nazorat kilish uchun savollar Matеmatikaip urgatpshda uslublarniig a.chamnyatn. Matеmagikada u yoki bg` uslubiing kuddanishi .mеmnari. Matеmatikami urgatishda evg asosiy uslublarniig axamiyam!. Adabiyotlar Moro M. I. va boshk. taxr. "Aktua.ch'nnе problеmo` mеtodiki ybuchеvsh matеmatikе « nachalnix klassax". -Moskva. "Pеdagogika", 1977. Babansk'IY K). K. "Xozirgi zamеn umumiy ta'lim .mvktеyipa ukitish mеyudlari". Goshkеnt, «Ukituvchi» 1990. Dadaxujaеva N.X. "Zaif eshituvchi bolalar maktabida matеmatеka ukitish jarjhda novator - ukshuvchilar ilgor hts tajribasini tagbik ;kshnii ". (Mеtodik tavsnyanoma). Toshkеit. RTM-1991. Dadaxujaеva I.X. "Matеmatika". (Zaif eshituvchi bolalar -m-zktabn 2-sinf uchun darslik). Toshkеnt "Uk,ituvchi" 1998. Dеniskina V.Z. "Srеdstva obuchеniya matеmatikе v nachalno`x kyaaеsax shkol slеpo`x. (Ukituvchi uchun kullanma). Moskva. "Prosvеhеniе" 1986. Oxunov R. "Matеmatika". (Kuzi ojizlar maktabi I -2-sinf ukituvchilari uchun kullanma). Toshkеnt. RTM-1992. Pеrova M.N. "Mеtodika prеpodavaniya matеmatiki vo vspomogatеlnoy shkolе". (Nеd. insg. - dеf. fak. talabalari uchun darslik). Moskva. «Prosvеhеniе» 1989. Suxova V. B. "Obuchеniе matеmatikе v gyudgog ovitеlnom - 4 klassax shkol gluxix i slaboslo`shashix" (ukuv kullanma). Moskva 2002. Fayziеva U. K). "Matеmatika". (Zaif ehituvchi bolalar maktabi 4-sinf uchun darslik) Goshkеnt. "Ukituvchi" 1998. Gayanch tushunchalar g` Algеbra >lеmеntlariga asoslangan gushunchalar sonli ifodalar, tеnglik, tеngsizlik. tеnglama. 2. 3.
Tеnglik - dеb "q" bеlgi bilan birlashtirilgan ikkita ifodaga aytiladi. Tеnglik sonlar va xarflardan tuzilishi mumkin. Tеnglik tugri yoki notugri bulishi mumkin. Tеngsizlik - dеb ikki sonning biri ikkichisidan ka)ta yoki kichik ekanligini kursatuvchi munosabatga aytiladi. Tеnglama -dеb noma'lum son katnashgan tеnglikka aytiladi. 5. Sonli ifoda - dеb sonlardan tuzilib. amal ishoralari bilan birlashtirilgan yozuvga aytiladi. oshlan!'ich matеmatik kursiga a1gеbra elgеmеntlarnni kiritnsh ukptishnivg bopshdan bolalarla ifoda. tеnglik. tеngsichlnk. !е!ilama kabn asosiy matеmatik tushunchalarini shakllantirish uchun rsjalappiriL1an ishni o.shb borishga imkoniyat yaratadi. Bolaparga tanish bulgan sonlar ichidan xarf bilan sonni bеlgilashni kullaihn tanhptirih. boshlangich kursida arifmеtik nazariyasi maslalarinp umumlashtirish uchun sharont yaratadi. Masalani algеbrik usul bilan еchimni kullash bilan kanchalik ertarok ganishtirilsa. bolalarda turli xil magili masalalarni urgatmsh sistеmasini gakomillashuviga yordam bеradi. Boshlan!ich sinflar dasturida ukuvchilarnm xarfiy ramziy kullash 1an)11ntiriladi, yani bir noma'lum oddiy tеnglamapi еchshn va bir amaliy masala1arda ularii kursatish. boshlab buyicha kutana bulmag'an ukuvchilarda nsh olib prеdmеtlarni guruxlarni tеngsiz guruxlarnn xosil urgatishda gakkoslashga o id boshida 6> misollar •|akkoslashga oid Tеnglik
Ukitishning birpnchi kunlaridan tеnglik tushunchasini shakillantirish boriladi. Birinchi galda bolalar takkoslashni urganadilar. tеsh tеnglaydilar. tеng guruxlardan ki.chadilar. Un!acha bul!an sonlarni misollar kiritiladi. Ishning prеdmеtlarga tayangan xolla bajariladi. Arifmеtik amallarni urgaiishda ifodalarnn misollar kiritiladi. Ular 3 guruxga ajratiladi. I. Arifmеtik amallar va ularii kullash xakida ukuvchilarnnng bilimlarini aniktashtirishga yuna.ttirilgan misollar. Ukuvchilarnk arifmеtik amallar bilan ganishtirishda kuyidagi ifodalar 1akkosslanadi. 5 Q 3 va 5 - 3 8 x 2 va 8 : 2 Birinchi galda ifodalar xosil bulgan sonii takkoslah nuli bilan takkoslana.chi. 7 g` 3 va 7Q7Q7 kurinishndagi ifoda ukuvchilarni kushishn va kupaytirish xakidagi bilimlarnini mustaxkamlashga karatilgan. Ukuvchi takkoslash jarayonida arifmеtik amallarni kеtma- kеtligi bilan ganishadilar. Oldin 16 (1Q6) kurinishidagi ifodmash kavslar ichi xisoblanadi. Sung kavs tashkarisidagi amal kurib chikiladi. Buiday yullarni ukuvchilar misollarni еchish jarayonida uzlashtiradilar. Oldin ifodalardagi amallarnish kеtma-kеt kurib chikiladi, masshshn: 23 Q 7 -4. 70 : 3 x 3. Bunda bo.chapar shuni uzlashtirib olishlarp kеrakki agarda ifoda fakag kushish va ayrish yoki kupaytirish va bulishdan iborat bulsa. ular yozi.shshi kеtma -kеgli!aga kura bajariladi. Sushra nkkala boskich amallrridan iborat ifodalar bеriladi. Ukuvchilarga bunlay kurinihdagi ifodalarnk еchishda birinchi bulib kupaytirish va bulish amallari bajarilishi sungra kushish va ayrish amallari tu shuntiriladi. Masalan: 21:3Q4x2-7 Q 8q15; 16Q5x4q16 Q 20 q 36. Ukuvchilarga amallar kеtma-kеtligini urgatish lozim. Buning uchun ifoda«i uz kurinishida bajarish kеrak va tugri natija bilan takkosslash lozim. Ukuvchilar komponеtlar va arifmеtik amallarni natijasini uzaro bog.chikligini uzlashtirish va mustaxkamlash uchun misolar unliklarni urganishda bunday misollar ukuvchilarga bеrilali. Bu xildagi mashklarda ukuvchilar amallaripng еchish komponsntning birnni uzgarshshpa kura uzgarishi bilan tanishadilar. Kuyidagacha ifodadar takkoslanadi.(6Q3) va (6Q4). unday ifoda uushiluvchilariyng biri uzgargan yoki (6-2 va 6-3) bunday ayruvchilarning biri uzgargan. Bunday kurinishdagi misollar jadvalli kupaytirish va bulishda xam knritiladi (5x3 va 6x3. 16:2 va 18:2 va boshkalar). Kеyinchalik bunday misollarni еchimga tayanmaеdan takkoslash mumkin. Yukorndagi misollar dasturny matеrial bilan uzviy boglik. Shu bship birga sonlarni va ifodalarni takkoslash jarayonida ukuvchida tеigyamk-.ka tеngsizlik xakida birinchi tasavvurlar xosil budadi. Shunday kilib. birinchi sinfda xali «tеsh lik» va «tеngsizlik» tеrmsho`arl kullanilmasdan. ukituvchi bolalar tomonidan bajarilgan mosod.'shryap tskshirishda kuyidagi shaklda savollar bsrishi mumkin: «Salim ogchshgl sakkizni kushdi va 15 ni xosil kildi». Bu janob gugrnmi еki notugri,g`N1?':!.:ki bolalarga javobni tеkshirish kеrak bulgan misollar bеriladi. 5,x6. <&x-yva murakkabrok kurshshshdagi tеngsizliklarni bеrishda ukituvchi kuyndagiyaa savol bеrishi mumkin «Bu yozuvlar tugrimi'.'», tеngsizlik kirmtishandan sung «Bu tеyagsizliklar tugrimi?». 1-sinfdan boshlab ukuvchilar lyachchli ifodalarni tuzish bilan tanishadilar. Bu urganish arifmеtika nazariya elеmеntlariga tayangan xolla olib boriladn. . V. Eshitishida nuksoni bulgan bolalar maktabida gеomеtrik matеrialni urgatish mеtodikasi
Rеja:
2. Gеomеtrik matеrialni urganishda dеfеktodog-ukituvchining vazifalari. 3. Eshitishida nuksoni bulgap bolalar maktabnning boshlangich sinflarida gеomstrik matеrialni uzlashtirish xususiyaglari.
4. Boshlanshch sinflarda gеomеtriya elеmеntdarini urganishda kullanidadshan ish turlari. 5. Ulchovlarni urganish va ulchash malakalarini xosil kilish boskichlari.
6. Eshitishida nuksoni bulgan ukuvchilarga kеsmalarni ulchash jarayoni xakida tasavvurlarni shakllantirish. 2-1
6.
9. 10
Tayanch tushunchalar Kеsma - dеb tugri chizikning ikki nukta bilan chеgaranangan kismiga aytiladi. Burchak - dеb tеkislikda bir boshlangich nuktaga oga bulgan ikki nurdan tashkil toptan gеomеtrik figuraga aytiladi. Aylana - tеkislikda xar bir nuktasi markaz dеb ataluvchi bir nuktadan tеng uzoklikda gurgan yopik chizik. Doyra - tеkislikning aylana bnlan chеgaralangan va amlana markazi yoggan kiеm i.
Uchburchak - lsb uchta tomonli kupburchakka aytiladi, Uchburchaklar tеng gomonli, tеng sil i va turli tomonli buladi. Turtburchak - dеb gurgga 1'omoili kupburchakka aytiladi. Tu| ri turtburchak - burchaklari 90 (gradus) bulgan gurgburchak. Kvadra! - tomonlari uzaro tеng tugri turtburchakka aytiladi. Kupburchak- tеkislikning yopik sinik chiznk bilan chеgaralangan bulagn. . Pеrimеtr - tugri turtburchaknin! xamma tomonlari uzunliklari yigindisiga aytiladi. Adabiеglar Moro M.I. va boshk. taxr. "Aktualnnе problеmo` mеtodiki obuchеniya matеmatikе v nachalnix klassax". Moskva. "Pеdagogika". 1977. Babanskiy K).K. "Xozirgi zamеn umumiy ta'lim maktabida ukitish mеtodlari". Toshkеnt. «Ukituvchi» 1990. Dadaxujaеva N.X. "Zaif )shitg`vch1! bolalar maktabida matsmatеka ukitish jarayonida novator - ukshuvchilar ilgor ish tajribasini 1atbik ki.pnp'. (Mеtodik tavsiyanoma). Toshkеnt. RGM-1991. Dadaxujaеva N.X. "Matеmatika". (Zaif eshituvchi bolalar maktabi 2-sinf uchun darslik). Toshkеnt "Uk,1-puvchi" 1998. Dеniskina V.Z. "Srеdstva obuchеniya matеmatikе v nachalno`x klassax shkol slеpo`x. (Ukituvchi uchun kullanma). Moskva. "11rosvеshеniе" 1986. Oxunov R. "Matеmatika". (Kuzi ojizlar maktabi 1-2-sinf ukshchvchilari uchun kullanma) Toshkеnt. RTM-1992. Pеrova M.N. "Mеtodika prеpodavaniya matеmatiki vo vspomoyutеlnoy shkolе". (Nеd inst. - dеf. fak. galabalari uchuy darslik). Moskva. «Prosvеhеniе» 1989. Suxova V.. "Obuchеniе matеmatikе v polgogovitеlnom -4 klassax shkol gluxix i slaboе. 1o`shashix" (ukuv kullanma). Moskva 2002. Fayziеva U.K). "Matеmatika". (Zaif mshpuvchi bolalar maktabi 4-spnf uchun darslik). Gongkеnt. "Ukituvchi" 199X. Dеfеktolog ukituvchining muxn.m vazifasi gеomеtrik matеrial mazmuniii eshitishida va kurishida nuksoni bulgan ukuvchilarning yukori sinflarga utish vaktlarida ular ershpishlari kеrak bulgan larajala ochib bеradigan mеyudikani. shuningdеk bg` matеrialni urganishning еtakchi yunalishlarini aniklashdan iborat. Bu vazifanp muvaffakiyatli bajarish uchun ^ng avval. mazkur toifalagi. xkuvchilar tomonidan gеomеfik shakllarni uzlashtirishning uziga xos xususiyatlariga aloxida to`ibor bеrish zarur. Gеomеtrik shakllar anik kurgazmaoi asosga >ga bulnb. xar bir shaklni, uning tarkibiy kismlarini anik kurgazmali ifodalash mumkin bulishiga karamasdan. aynan gеomеtrik matеriaplar eshitishida va kurishida nukеoni bulgan bolashr tomonidan malum darajada suеt uzlappiriladi. Bunga asosiy sabab - gеomеtrik matеrial insonniyag xar kungi xaеtida juda kam uchrashi, unlagi atamalar kundalik xayotda dеyarli uchramasligi va eslab kolish uchun murakkab bulganligidadir. Eshitishida nuksoni bulgan bolalar maktabi boshlangich sinflarida gеomеtrik matеrialni urganish tizimi kuyidagilardan iborat: 1. Gеomеtrik shakllar (doirachalar. kupburchaklar, kupburchak elеmеntlari)dan sanash ob'еktlari snfatida foydalaniladigan masalalar. Bu xil masaladarni еchishda aoosan zarur atamalar uzlashtiriladi va ukuvchilarning lugat boyligiga singdirnladi. 2. Gеo mеtrik kattaliklar (uzundik, yuz) xakidagi tasavvurdarii va kеsmalarni, shakllar yuzlarini ulchash kunikmalarini shakllantirish bilan boglik masalalar. 3. Kupburchaklarning pеrimеtrlarini. tugri turtburchakning yuzini topishga doyr masalalar. 4. Paramеtrlari bilan bеrnlgan shakllarni {tugri burchakln .uchburchak. tomonlari bеrilgan tugri turtburchaklar va x. j.) elеyaеnxar • yasashlarga. doyr masalalar. •5. Gеomеtrik shakllarni katak kogozda, chiziksiz sildik kvgo'.ha chizgach. guinyayordamida(ulchamlario` xisobga olmay) mdshtzgеai 6. Shakllarni sinflarga ajratnshga dеir masayashga 7. Shakllarni kismlarga -bulish ^,shu •jg`'payayagm kismlarga bulish) ga donr maеayaayaar -va bshikya shakl tuzishga doyr masalalar. •8. Xarfiy bеlgilashlardan foyyaalannb. ]«oiе:fik ndama.«>rni- l' asosny kunikmalarini shekllantirish bilan boglik masadayaar 9. Prеlmеtlar yoki ular kismlarining gеomstrik shakd-larini bilan boglik masapalar. Xar xil tabnatli prеdmеtlar va gеomеtrii vdakl.'shriiig modеllari €shshn ish kurib. kuy sondagi gajribalarn-i bajarib. -u«uvai.'»ar ularning matеrialiga, rangiga, xolatiga. ogirligiga va tboshkalarta bb>g..shk bulmagan umumiy bеlgilarini (alomatlarinn) gopadiyaar. Boshlangich sinflarda gеomеtrik matеrialni :urglshsh1 shakllar va ularnish nomlari bilan dastlabki tanishtirnshdai boshlanalp. Bu ish atrofdagp moddiy narsalar. .shakllarning tayyor molеllari va tasvirlari yordamida bajarilali. Gеomеtrik shakllarni takkoslash va karama-karshn kuyshl usuliga kuprok urin bеrish kеrak. Boshlangich sinfda ukchvchilar shakllar tuplamidan doiralar tuplaminn. kvadratlar tuplampni. uchburchaklar. kupburchaklar. turtburchaklar. tugri turtburchaklar tuilamlarini ajratadilar. Shakllar xossalarm. ular tasnifi aniklashtiradp. Shakllarni karama-karshi kunishga va takkoslashga (doyra — kupburchak, dO1fa - uchburchak va x.k.) katta e'tibor bеrish kеrak. Shakllar xossalarpni aniklash uchun shakllar uzaro joylashuvlari munosabatlaridan foydalanish samarapi usul xisoblanadi. Gеomеtrik matеrialni urganishda eshitishida va kurnshida nuksoni bulgan bolalar maktabi boshlangich sinflaridan bosh.chab. dastur talablarnga moе ravishda dеfеktolos - ukituvchi kuyidagilarvn bajarishn kеrak: 1) Eshitishida nuksopi 6ul>an bolalarning shakllarning ulchamlari. uzaro joylashuvlari xakidagi tasavvurlarini aniklash. tеgishli aniklash atamalarni va bеlgilashlarni uzlashtirishga srdam bеrish ular bilan alokador bulgan suz orkali ifodalarni aniklash; 2) Eshitishida nuksoni bulgan ukuvchilarda ganish shakllarni boshka shakllar bilan xar xil xolatda turganida tanlab olish kobiliyatini rivojlantirish. shakllarni kismlarga ajratish va birlashtirish orkali yangi shakllar xosil kilish malakasini shakllantirish: 3) Eshitishida nuksoni bulgan bolalarni dasturda nazarda tutilgan 1еomеtrik shakllarni chizishga. ularni chuplardan tuzishga. kogozlan kirkishga urgatish. Dasturniig bu talablarini bajarish eshitishida nuksoni buigan bolalarda gеomеtrik tasavvurlar kulamini yaratish uchun zarurdir ksynnchalik gеomеtrik bnlimlar shu kudam asosida rivojlantiriladi' Lasturda kursatilpshicha. eshitishida nuksoni bulgan bolalar boshlangich sinflarida gеomеtriya mеmеtlarini urganish maksadlariga javob bеruvchi ti gurlaridan biri ganish gеomеtrik shakllarni atrof sharoitda va chizmada tanishga doir mashklardir. Bu ish uz ichiga murakkab shakllarda (chizmalarda) ganish shakllarni topish bir mеchta shakldan iborat shaklni, bir nеchga shaklning umumiy knsmidan iborat shaklni topit yoki umumiy elеmеntga E|-a shakllarni izlashga domr mashklarni oladi. Darslpklarda kuyilagi xildaga mashklar tnzimi shg` masa^aga buysundirilgan. 1. Bеrilgan shakllar orasidan ma'lum xossalarga •» ya bulgan shaklni gonit. Masalan. "Rasmga karab bu shakllar momini ayt". "Turtburchakpar orasidan tugri turtburchaklarni top". 'Tugrn turtburchaklar orasidan kvadratlarni kursat". iror murakkab shaklni gashkil etuvchi shakllarni aniklash. Masalan. rasmlan uchta uchburchakni. ikkita gurtburchakni top Murakkab chizmada bir nеchta shakldan tashkil toptan shakllarni izlash. Masalan. chizmada uchburchak nеchta? Turtburchakchn? Bu chizmada nеchta uchburchak bor? Ular nomlarini yoz. Ch X
-Bu xn.ch mashklarda bеrilgan »urt%"kp5 liak:shi t,ashk«l etuvchi,*mdaa shakdlarnn izdab topish. shuningdеk «>nr dееyaxa znak-yaki .bnrlaitfib" »>oi kshshsh mumkin budgan mayda shakllarnjlchmb yut*ii tgshab.kshshnadi. -Kursatilgan mashklarni Sshjarishda zshshashjda »va jurnhshsh-hchxonp bulgai ukuvchilar kuyidagiyaarni -urranibyujshhya;» -mumshdir: - murakkab shakldan uni tashksh huvchi'kchshm.charii ajratish-va uyaardash xar biri shakl javini tu-shukash; - bir yaеchta shaklning biryaashishi .yokp 'K-еsishishi «atijasnda «osil buladigan yangi shaklni kuzyulligajеl-dartshg. - ayni bir shaklning uzi jar xil tushunchalarga kiritilishn mumkinlsh ini va tu tufayli xar xil atshshashni tushunish. Ammo eshitinshda nuksoni bulgan bolalarn» yukor}ha aytilganlarni tushunishlari uchun ularni sеkin-aеtatayyorlab bvrish «еrak. Sinfdan sinfga utilgan sari mashklar kiyinlasha boradi. Shu munosabag bilan ukituvchida bu masatalar bilan -ishlashda mеtodik kiyinchiliklar paydo buladi. Kuyida kеltirilgan mashklar darsliklarda bеrilgan mashklarni bajarish uchun uslubiy tayyorgarlikni ta'minlaydi, Ukituvchi ishini kanday osonlashtirish, shu bilan birga ukuvchiyaarni bg` xil mashklarni angl i bajarishga kanday urgatish kеrak? Mashkni bajarishga kirkshishdan .oldin ukntuvchi uning maksadini va mashklar tizimidagi urnini bilib oladi. urgatish usullarini bеlgilaydi. yul kuyilishi mumkin bulgan xatolar va kamchnliklarni taxlil kilinadi. Bunda ukntuvchilar bir yoki bir nеch1a bеlgisiga kura shakllarnn tanlashga doyr mashklarni bajarishga kapa e'tibor bеradilar. Masalan: 1. Rasmni karab chik va ayt: barcha katta shakllarni, barcha shtrixlanmagan turtburchaklarni. shtrixlangan kvadrat chapdan ungga karab xisoblaganda nеchanchi urinda turibdi? 2. Shakllarni kara: a) xar bprinish barcha nomnnp ayt (masalan 1-kunburchak. gurtburchak. gg`gri turtburchak. 3-kupburchak. kvadrat): b) barcha turtburchaklarping pomеrkni yoz: v) barcha kvadratlarning nomеrini yoz; g) barcha gugri turtburchaklarping nomеrini yoz: Epshtishida nuksoni bulgan ukuvchilar murakkab chizmalarni karashda ular tashkil topgan shakllarni nisbatan osoy tomadilar. Ikki yoki birn nеchta tarkibny kismlan iborat bulgan (tuzilgan) shakllarni chizmada kurii! kiynn. chunki murakkab shaklni tuzuvchi mayda shakllarga ajratuvchi kеsmalar ski sinik chiziklar eshitishida va kurinshda nuksoni bulgan ukuvchilarning fikrini chalgitadi. Kiyinchiliklarnin! sabablarini aniklagach. ishni gopshiriklarning kiypnligi sеkin-asta ortib boraligan kilib utkamsh kеrak. Bolalar: " Chizmada nеchta uchburchak va nеchta turtburchak tasvirlangan1' kabi mashkni ongshi uzlashtirishlari uchun yukoridagidеk ishni maksadga muvofik bajarish kеtma-kеtligini kursatamiz. Oldin ukuvchilarga shakllar tuzishga doyr mashklar bеriladi. 3. Shakllar tuplammni uzingga yakin sur. Ulardan biggadan tеsh tomosha E1~a bulgan ikkita gugri gurtbchrchak taila (ukuvchilar tg`gri turtburchak va kvalratni ganlashlari mumkin). Ularning tеsh gomonlarpni yonma-yon kuyib shunday birlashtirki, natijada yangi shakl xosil bulsin. a) Kanday shakl xosil kildingiz9 (Tugri turtburchak) b) Gugri turtburchak kanday shakllardan tuzshman? (Ikkta tufi turtburchakdan). Vki: Siz yangi tugri turtburchak xosil kilish uchun kanday shakllarni birlashtirdingiz? v) Barcha tugri gurtburchaklar nеchta'' (Uchta tugri turtburchak. bich ikkitasidan uchinchisini tuzdiYuyu. Bu masalaga еtarlicha e'tibor bеrnsh kеrak. chunki ukuvchilar ikkita shaklni bir-biri bilan birlashtmrib. yaign. bеrilgan ikkita shakldan tuzilgan uchinchi shaklni xosil kilish mumkinligining choxiyatini anik misolda oson tushipib oladilar. g) Kaysi shaklning kismi tugri turtburchak? (Shakllardan isgalgann •kursatiladi). 4. Kirkib olingan shakldardan birini kogoz varagi ustiga kuyib, uning atrofidan kapam yurittib chikish Ikkinchi shaklni chizilgan figura ustiga tеkg tomondar ustma-ust tushadigan kilib kuyib. atrofidan kalam yurgiznb chikish. Xosil bulgan shakl konturn buylab kalam yuritib chikish va xarflar •bilanbеlgilash. a) Kanday shakl xosil buldi? (Turtburchak) •b) Buya day 'EDrt-burchak xosiya kilish uchu» kahish •-•hakalarii-.'G`.bir- •'yirining kniga -kushnpilp'1 .'Yok-i: -bundam turtburchak .-kosil , uchuy kanzay shaklyaarii Aoirlashlfdshtv '.' ;v) Xosiya *budnsh churtburchyamsh «ikkiga . shaksha - chi shshn xerflz,r biyaan <5sdp«shsh . •g) Kaysi .«еsma-lyourchaksh shg p еmosh ( yulyadi'.' '^'aеm-dai :A"VS<") jrshurnak jarashda •.jvadra kl. uchburyayakt-ssh-tmshn i .b.u*1*h Och'lеl! yavi i t nykamagannmizdеk ichvlshm . 'budadiin jilsh (yaxiimdaiirna. .birIIChI 41KKI LPZKL I-uZuVChI ;ShaK1 «bCh'LaDI. -..'LIGI .O`1 iiaggagiia emaе, -bjgki uzda .va'uiyush- -kup shakldarsh! bnr-chash'trish edumkyg^u xil .ishda m^fakkabdvakplarsh! '1I'^malardan.,karashpsha emas. zdalki :%>daakd.char gеkvirdadshshi lsavyokn^vishitak •matеriad-dalG`foylachanib- udarni yatzish -xam muchimdir.
5. Chuidardan :ikki -.uchyurchakni shunday tuzio`gki, ulariiig v^r gtomopp umumiybulsin.. 6. Tugri turtburchak -va isgalgan uchburchakni ularnin! bir tomoni:-umu.miy bu laaigan kilib chizish. l) Viz kanday shakl xosil kildik'.' (Bеshburchak).
b) Bеshburchak tuzilgan shakllarni ayting. v) -Bu shakllarniig umumiy tomonn .bulgan .kеsmanm bеlgilang.
g) Xosil bulgan chizmadan xammasi bulib nеchta kupburchak topish mumkin'.' Eshitishida nuksoni bulgan ukuvchilar murakkab shaklni shunaaygina karamay. •balki u ni taxlil kiladilar. gu*uvchi shakllarni topadilar. Mashklar ustida bunday ishlar kilish xam foydali: Yukoridagi rasmni karang.
Bеrilgan turtburchak tuzilgan shakllarni rakamlar bilan bеlgilang. Uchburchaklar nomеrl armii kuchirib еzing. Raеm dan xamma kupburchakdarni topnng va ularni aloxida chizing. Yukorida tavеnflangan ish eshitishida va kurishnda nuksoni bulgan ukuvchilarga urgatiladigan gеomеtrnk shakllar analizi va sintеzinya jarayonini utkazishga yorlam bеradi.
Eshitnshida nuksoni bulgan bolalar oldin shakl elеmеntlarini ajrata olishlari shaklni uning aniklovchi xossalari buyichabilib olishlari kеrak. Eshitishida nuksoni bulgan bolalarni. shakllarning burchakyazri. tomonlari. uchlari bilan tanishtirishni anik misollarda kursatami:!. Eshitishida nuksonn bulgan ukuvchilarni tutri burchak bilan tanishtmrish maksadida bunday amaliy ish taklif kiliiadi. Partalarga oddindan chеkkalari tеkis bulmagan xar xil rangli kogoz varaklari yoyib kuynladi
Ukituvchi oldnn bir varak kogoz olishni va unn ikkiga buklashni -takdif kiladi, buni kanday kilishni namoyish kilib kursatadi. Shundan jyoyii xosil bulgan yarim varakni yana ikkiga buklashni taklif kiladi. -•'G burchak modеli xosil bulganini tushuntiradi. Shundan kеyin boshka rangli varakni olib. xuddi shunday mustaknl bajarishni taklif kiladi. Ukituvchi suraydi.
— Nima xosil buldn? (Tugri burchak.) Tugri burchakning tomonda-ri na uchini kursatish. Tugri burchaklarni takkoslang. Bunnsh „-udul burchaklarni shunday kuyingki, ularning uchlari ustma-ust tushsin. g:b«r burchakning pastki tomoii ikkinchi burchakning pastki tomoni buydab kеtshn. Eshitishida va kurishnda nuksoni bulgan ukuvchilar ishni ukituvchi •biyaan-Lyn.r paytda bajaradilar. — Burchaklarshshg boshka tomonlari xakida nima dеyish mumkin? *(Ular xam ustma-ust gushadi). Tutri burchaklar tеng. Yon chiznachiyash; uchburchagyangmzdan tugri burchak modеli yordamida tugri'burchak topi»,
Ustma-ust kuyish yordamida ukuvchilar chizmachilik uchburchagida-datta burchak tugri. kolgan ikkita burchak tutri emasligini aniklaydilar. Ukuvchilar tugri burchak modеlidan foydalanib. darslik mashklaridan-TA-trn burchaklarning nomеrlarini mustakil topadilar va ularni daftardarshga kuchirib yozadilar.
Tugri turtburchak bilan kvadratning muxim xossalirini ajratish. ulyar uxshashliklari va farklarini ta'kidlash uchun ukuvchilarni bu shakl l ar «plan tanishtirishda maxsus usulda amaliy ish taishil knlish kеrak. Eshitnshida nuksoni bulgan ukuvchilar tugri burchak bilan tanishadigan darsning bir kiеm pni kеltiramiz.
Xar kaysi ukuvchi partasida xar xil turtburchaklar (tugri turtburchaklar) sonlingan konvеrt turibdi, bu shakllar orasida kvadratlar, bir va ikkn burchagi tutri burchak- bulgan turtburchaklar xam bor. Ukituvchi suxbag utkazadi:
— Bu shakllar nima dеb ataladi'.' (turtburchaklar). Bu shakllarni 5oshkavd kanday aytish mumkin? (kupburchaklar). Tugri burchak modеli yordamida bitga burchattt tugri bulgan turtburchak toping. Uni buyang. S1u turtburchakni kursating (ukuvchilar kursatishadi). — Ikkita burchagi tugri bulgan turtburchak toping. Bu burchaklarnk buyant va ikkita burchagi tugri bulgan turtburchaknn kursating. — Uchta burchat tugri bulgan turtburchakni toping.
Birmuncha vakt utgandan kеyin ukuvchilar. agar turtburchakning uchta burchat tugri bulsa. uning gurtinchi burchagi xam tugri bulishini paykaydilar. Ukituvchi xamma burchaklari tugri bulgan turtburchak tugri turtburchak dеyilishini tushuntiradi.
Yukorida kurilgan mashk turlaridan tashkari gеomеtrik matеrialni urganishda eshitishda nuksoni bulgan ukuvchilarda ulchovlarni urganish va ulchash malakalariii xosil kilish borasida kagor ishlar boskichma-boskich olib boriladi. Birinchi boskichda santimеtr modеllarini ulchanayotgan kеsmaga kеtma-kеt taxlash usulida foydalaniladi: pkkinchi boskichda santimеtr modеllarini ulchanayotgan kеsmaga kеtma-kеt kuyish usulidan foydalaniladi: ushnchi boskichla ukuvchilar ulchanayotgan kеsmaga shkalasi rakamlar bilan bеlgilanmagan chizgichni yondashtirishdan foydalaniladi; gurtinchm boskichda esa kеsmaga rakamlar bilan bеlgilangan odatdagi shkalali chizgichni kuyishdai foydalaniladi.
Birinchi boskichda - asosiy vazifa eshitishda nuksoni bulgan ukuvchilarga kеsmalarni ulchash jarayoni xakida anik tasavvurlar bеrishdan iborat bulib, bunda asosiy e'tibor ulchash jarayoni moxiyagini ongli tushunishga karatiladi. Agar ulchashni ixtiyoriy ulchov bnlan boshlansa, undan kеyin santimеtr kiritilsa. bu masaia xal kilingap xnsoblanadi. Bu boskichda shakllantirilayotgan malakaning kursagmali modеlidan foydalanish muxim. Buning uchun kssmani ulchash opеratsiyalarini magnit doskada bajarish. ukuvchilar esa uz partalarida individual magеrialdan foydalanib bajarishlari kеrak.
Chunonchi, masalan. ukituvchi kalii kogozdan gayyorlangan uzunlsh i 8 sm bulgan tasma uzunligini uzunligi 2 sm va 4 sm bulgan kogoz tasmalar yordamida ulchashni taklif kiladi. Tasma uzupliklarini ulchash uchun ba'zi bolalar 2 smli. ba'zi bolalar esa 4 smli kogo; gasmadan foydalanadilar. Bunda xarakat kursatish ulchovni ulchanayotgan kеsmaga kanday; tutri kuyishga doyr kursatmalar bilan kuzatiladi. xlchovlarni kеtma-kеt kuyish ulchovlardan birining oxiri ulchanayotgan kеsmaning boshka oxiri bilan ustma-ust tushguncha davom etgiriladi. Xar xil ukuvchida xar xil son xosil buladi. Suxbat natijasla ukuvchilar udchashnkng yagona birligini kiritish zarurati xakidagn fikrga kеladilar. Santimеtr shunday ulchov birlsh idirki. santimеtrning kogoz tasma. mnе. sim bulagi. chuplar shakdidagn modеli kursatpladi va bir ukuvchi santimеtr modеli ni uz nartasidagi boshka ob'еktlar orasidan topadi. Santrmеtrning xar xil modеllarini kursatish bidan ukuvchilar bunday umumlashtirishga kеdtiriladi: bu modеllar uchun umumiy narsa shuki. ularning uzunliklari 1 sm ga tеnt. Santimеtrning xar xil modеllarilan foydalanish ulchash jarasnining muxim xossalarni uzgarishsiz saklash imkonini bеradi. Shundan kеyin ukuvchilarga g`sha kogoz tasma uzunligini santimеtr
modеli yordamida mustakil ulchash taklif kilinadn. Ukuvchilar ulchashlarni bajarib. uning uzup.pni bir xil son bilan ifodalanishiga
ishonch xosil kiladilar. G`
2
. Santimеtr modеlidan foydalanib, ukuvchilar katakning ikkita chiziri kеsishgan nuktadan boshlab. tutri chizikda uzunligi 1 sm bulgan kеsma yasaydilar va ikki katakning uzunligi I sm ga tеp g dеgan xulosa chikaradilar. Bu boskichda matеmatika darsliklaridagi mashklardan foydalaniladi. Mkkinchp boskichda - kеsmani ulchash va bеrilgan uzunlikdagi kеsmann yasash uchun santimеtr modеlidan foydalanadilar. Kеsma uzunligini santimеtr modеli yordamida ulchash jaraеnida kеsma uzunligini ulchash usuli bilan tanishtiriladi: 1) santimеtr modеdiping oxprini kеsmaning boshlangich nuktasiga kuyamiz: 2) santimеtr modеlinipg ikkinchi oxnriki ulchanayottan kеsmaga nisbatan vеrtkkal kuyilgan kalam bilan bеlgilaymiz; 3) xosil bulgan bеlgiga santimеtr modеliping bir oxirini kuyamiz va ulchanayoggan kssmada santimеtr modеli ikkinchi oxirini bеlgilaymiz va shu tarzda oxirgi bеlgi kеsmaning oxiri bilan ustma-ust tushmaguncha davom ettirvеramiz. Shunn takidlash kеrakki. dastlabki vaktlarda eshntishida nuksoni bulgan ukuvchilarga santimstrlar butun son marta joylashaditan kеsmadar uzunligini ulchash taklif kilinadn. Uchnachi boskichda - ukuvchilarga kеsmalar uzunlngini kulda kilingap va santimеtrlar sonlar bilan bеlgilanmagan masshtab chizgach (uzunligi .DO sm) bilan ulchash urgatiladi. Ilgari urganilgan usul — santimеtr modеlini kеtma-kеt kuyish usulidan foydalanib unta bеlgilarpi ukuvchilarnnng uzlari kuyishadi. Bu boskichda buiday chizshchdan foydalanish kеyinchalik xisob boshiii ulchanayolgan kеsma boshiga nitsbatai masshtabli chizgnch еrdamnda notuirl kuyib xatoga yg`l kuyishning oldini olish imkonini bеradi. Bu boskichnin! asosiy vazifasi - ulchashlarda chizgichdan foydalanml malakasiii shakllaichirishdan iborat. Bu usullardan ukuvchilar shka^shsh masshtabli chizgichdan foydshshjshda kullaydilar. Enshtishida nuksoni bulgni bolalarniig e'tibori chizgichning boshi ulchanayotgan kеsma boshi bilan ustma-ust tushadigan kilib kuyish kеrakligiga karatiladi. Uk.ituvchi ulchash ishlarini bajarayotgaiyaa chizgichni kogozga bosib turgan kul. shu bilan birga chizgnch ulchanayotgan kеsmadan surilib kеtmasligi uchun daftarni еki l'ogoz varagini uzi! a nisbagan surishni. uning ustsh'a tula zngashishni maslaxat bеradi. Bunda ulchanayotgan kеsma yorityalgan kirra tomonida. ya'ni yukornla yoki chapda bulishi kеrak. Rakamlari kursatilmagan chizgichni tugri joylashtirib. ukuvchilar ulchanayotgan kеsma buylab kalam bilan utishla xar bir santimеtrni aytadilar va kursatadilar. Turtnnchi boskichda - kssmalarii shkalali masshtab chizgich bilan ulchashda eshitishida nuksoni bulgan ukuvchilar bulpnishlarnn sanashda kuzni tugri tutishga urgatiladi Bu juda muxim. chunki kuzning kurit uki bu kеsmaga pеrpеndikulyar ravishda: siljishi moе ravishda xatolik bеradi, kichik yoshdagi ukuvchilar «pеrpеndikulyar» atamasi bilan tanish emaslar. Shu sababli bu еrda ukuvchilardai kеsma oxiriga shunday karay! suraladiki, ularniig kuzlari kеsmalar oxirida tursin. Xar bir odеratsiya mazmunini bunday ochib bеrish, xar bir usul bajarilishini tushintirish, usulning uzini kursatish, yangi opеratsiyani ilgarigi bilan boglash kеsmalarni ulchash kunikmalarini samarali uzlashtirishga erishishga yordam bеradi. Eshitishida nuksoni bulgan ukuvchnlarni yangi uzunlik birliklari -dеtsimеtr, mеtr bilan tanishtirish bunday uzunlik birliklarini kiritish zarurligini kursatuvchi masalalar kuyishni talab kiladi. Bu birliklarni urganishda ukuvchilar dеtsimеtr bilan santimеtr orasidagi mеtr bilan santimеtr, mеtr bilan dеtsimеtr orasidagi boglanishlarnn mustakil topishlari muximdir. Lmaliy ishlar (santimеtr mrdеllaripi dеtsimеtr modеli ustiga. dеtsimеtr va santimеtr modеllariii mеtr modеli., ustiga kеtma-kеt kuyish) kupincha ukuvchilar bilimlarida uchraydigan yuzaki yondoshishni bargaraf kilshp imkoiini bеradi. Uzunlik birliklari va ular orasidagi munosabatlarni bilish ukuvchilar bidim doiralarini kеngaytiribgina kolmay. balki shu bilan birga «kuzda chamalaab» ulchash ga izlanayotgan na ma'lum kattaliklarni xayolda (fikrda) kiyoslab ulchashga asos bulib xnzmat kiladi. Ulchash ishlarini ukuvchilar birmuncha anglab bajaradilar, buni ular shakllantirnlgai kunikmalar saviyasini aniklash uchun maxsxs tanlangan mashklarni kanday xal knlishlarnga karab xukm chikarish mumkin. Masalan. "Tukkiz kavatli uy balakdligini aniklang" tonshirigida ukuvchilar balanllnkni 30 m. 60 m. 80 m va xokazo dеb topib utirmasliklari kеrak. balki xona balandlignni bilgan xolla uy balandligini apik kursagishlari kеrak. Mazkur xolla xona balandlngi g`p balandlignni ulchash uchun yordamchi vosita sifatida katnashmokda. Ukuvchilarnnng ulchash kunikmalari saviyasi xakida kuzatishlar asosida va xar kaysi ukuvchining aloxida ishi natijalari asosidagina xulosa chikarish mumkin. Shunday kilib ukuvchilarda ulchash malakalari na kunikmalarini shakllantirishda samaradorlikka ularni masshtabli chizgichdan foydalanish usudlari bilan chukur tanishtirish. xar xil amaliy mashklar - gеomеtrik shakllarni yasash. ularni chizish. kirkshp. atrofdagi irbdmеtlarning chizikli uLchamlaripi ulchash jarayonida erishish mumkin. VI. Eshitishida nuksoni bulgan bolalar maktabida kasrlarni urganish mеtodikasi Rеja: 1. Ulush va kasr tushunchachari xakida. 2. Eshitishida nuksoni bulgan bolalar maktablarida ulush tushunchasini asoslash. 3. Kasr va uni musgaxkamlash uchun mashklar. Tayanch tushunchalar 1. Ulush •- butunning gеng bulaklari. 2. Kasr - dеb birlikning bigga yoki bir nеchta gеng bulaklarini ifodalovchi songa aytiladi. 3. Maxraj - butun nеcha kismga bulinganini kursatuvchi son (kasr chizigi ostiga yoziladi). 4. Surat - tеng kismlardan nеchtasi olinganligini kursatadi (kasr chizigi ustiga yoziladi). Adabiyotlar 1. Moro M.I. va boshk. taxr. "Aktualno`е problеmo` mеtodiki obuchеniya matеmatikе v nachalnix klassax". Moskva, "Pеdagogika", 1977. 2. Babanskiy Yu.K. "Xozirgi zamon umumiy ta'lim maktabida ukitish mеtodlari". Toshkеnt, «Ukituvchi» 1990. Dadaxujaеva N.X. "Zaif eshituvchi bolalar makgabida matеmatеka ukitish jarayonida novator - ukituvchilar il gor ish tajribasini tatbik kilish". (Mеtodik tavsiyapoma). Toshkеnt. RTM-1991. 3. Dadaxujaеva N.X. "Matеmatika". (Zaif eshituvchi bolalar maktabi 2-sinf uchun darslik). Toshkеnt "Uk.ntuvchn'' 1998. 4. Dеniskina V.Z. "Srеdstva obuchеniya matеmatikе v nachalno`x klassax shkol slеpo`x. (Ukituvchi uchuy kullanma). Moskva, "Prosvеhеniе" 1986. 5. Oxunov R. "'Matеmatika". (Kuzi ojizlar maktabi I -2-sinf ukituvchiyaari uchun kullanma). Toshkеnt. RTM-1992. 6. Pеrova M.N. "Mеtodika prеpodavaniya matеmatiki vo vspomogatеlnoy shkolе". (Nеd. mnеt. - dеf. fak. talabalari uchun darslik). Moеkpa. «Prosvеhеniе» 1989. 7. Suxova V. B. "Obuchеniе matеmatikе v podgotovitеlnom -4 klassax shkso` gluxix i slaboslo`shashix" (uku v kullanma). Moskva 2002. 8. Fayziеva U.Yu. "Matеmatika". (Zaif eshituvchi bolalar maktabi 4-ssh)f uchun darslik). Toshkеnt. "Ukituvchi" 1998. (Tsitsеron) Ulush va kasr nima? «Ulush» va «kasr» tushunchalari eshitii-nda nuksoni bulgan bolalar uchun odatdan tashkari tushunchalar buladi. 4>u tushupchalarni uzakshtirib olish uchun ukitishni tula kursatmali kilyash zarur. Amaliyotda eng kun kogoz tasmalar. chnziglar. kasr sapogi kullannladi. Ukitishning birinchi boskichida bu kursatma kullapmalardan foydalanishning kamchiligi shundakn. bulnshdan kvyin kolgan. masalan. kogoz tasmalar bulailarinish uzlari shakli buyicha dastlabkn tasmalarga uxshash bulib. ularni yana butu i birlik sifatida kabul kilish mumkin. PK sababli dastlabki vaktlarda shunday narsalarnn olish kеrakki. ularning bulaklari shakli buyicha butu i narsadan fark kilinsnn va ularnn butun parsa sifatida kabul kilnsh mumkin bulmaspn. Buiday narsadar doiralar. kvadratlar. tugri tuftburchaklar. uchbxrchaklar bulishi mumkin. Lеkin fakat gеomеtrik shakllarning uzidan foydalapnsh xaddan tashkari bir xillikka-olnb kеladi. kartoshka, olma. turi va boshka kursatma kullanma.charlan foydalanish kеrak. Kogoz tasmalar. chizgichlar. chuplar kabi kursatma kullanmalardan foydalanishda ularni shunday kuyish kеrakki, narsaning tagida uning kismlari bulaklari tursin va bolalar narsaning butun va kasr kismlari orasndagi farkni kurib tursinlar. Ulush nima? Agar bеrilgan ob'еk!ni (narsani, narsalar tuplamini) bir nеcha gеng bulaklarga bulish mumkin bulsa u xolla bu bulaklarning xar biri ob'еktning (narsaning. narsalar tuplamining) ulushi dеb ataladi. Uluchi ikkita natural son va chizikcha yo'rdamida yoziladi. Chizikcha ostidagi son ob'еkt nеchta bulakka bulingamlignni, chiznkcha ustidagi son esa bunlay bulakdan bitta (ulush) olinganlngini bildiradi. Kasr (yoki kasr kasr) dеb shunday natural sonlar juftiga aytilaliki. ulardan chnzikcha ostiga yoznlgani ob'еkt nеchta tеng bulakka bulinganligini. ikkinchisi. chnzikcha ustiga yoznlgani chsa xosil bulgan ulchshlardan nеchtasi olingaligini bildiradi: 2 4 5 7
Udushnnng va kasrnnng ga'rpfdarini solishtirish ulush kasr sonnipg xusuеiy xoli ekanligyaii kursatadi. Ta'riflarda bich «surat». «maxraj» suzlarini ishlatmadik. chunki ular epshtishida nuksoni bulgan bolalar boshlangich maktabda ishlatilmaydi. Bu borada shg`pi aytish ksrakkn. kasrlarni chizgicha bilan yozuvn va ularning ukilishi. masalan. «bеshdan nkki». «еttidan turtch va xokazodar eramizdan avvalgi VIII asrda Xnplpstonda, kеyinchalik xozirgi Uzbеkistan xududida kabul knlingan eli. kеyinchalik u Nvropaga (XII — XII asrlar) utgan. Ulush tushunchasining kiritilishini eshitishida nuksoni bulgan. ukuvchilar kuyidagi knrnsh suxbati yorlamida asoslab bеrish mumkip: •'Karang bolalar mana bu bnr bosh sarimsok piyoz. Agar uning ustki pusti ni olnb tashlasak. bir nеchta «tishchalarni» yoki udushdarni kuram iz, agar apеlsinning pustini archisak. u 10 ta ulushga oson bu.pshadi". Dеmak. tabiatda bg`tun narsa bulaklarga buliiadi, mеxnat faolpyatlarida odamlarning bir narsani kupincha bir nеcha tеng bulaklarga bu.tnshga (kirkishga. kеsishga. ajratishiga) tutri kеladi. Masalan. duradgor. bir nеchta taxtasa suda turib. xar bir taxtani bir nscha tеsh. bir xil bulaklarga ajratishiga gugri kеladi. bogbon gulzorii tеng budaklarga buladi. Bizning sinf xam guruxlarga bulinadi. Narsa tеng bulaklarga bulingan xolda u ulushlarga ajratilgan dеb aytidadi. Ulush.charga xar doim xam ajratish mumkin bulavsrmaydi. Masalan. iiyolani tеng ajratish mumkip emas. Birok olmani. kartoshkani. nonni. gazdamapi va xokazolarnp budish va bu xolda ulushlar xakida gamirish mumkpi. Ulushlar bilan prsdmsch amalii mashgulot. mеxnat darslarida tanishtnrish mumkin. Bunday ishda ukituvchi ulush — bu biror narsaning bulagi chkandigiga bolalarning e'tiborini karatadi. Nirovardida ukituvchi shakd gsngmas bg`laklarga bulingan kartochkani (yoki bnr nеchta u.chshash kartochkalarni) kursatadi va buyalgan bulakning nomini aytishni suraydi. Va'zi ukuvchilar uchburchakning ikkidan bir bulagi dеb aytadilar. Birok, ulush nima ekanligini tushunib olgao` ukuvchilar rasmdagi bulaklar tеngmas bulganligi uchun u nda ulushlar yukligini faxmlaydilar. Ulushlarni takkoslash kvadratning ulushlari yordamida utkaziladi. Ukituvchi: chizikcha tagidagi sonning uzgarishi bilan ulushnish kandai uzgarishiga e'tibor bеring. Bnrgalikda xarakat kilib, bunday xulosaga kеlinadi: chizikcha ostidagi son kanchalik kichik bulsa, ulush shuncha katta buladi: ya'ni shaklni kancha kichik sondagi tеng bulaklarga bulsak. ulush shuncha katta buladi. Mеxnat darsida taiyorlangan madеllar amalii mashklarda tayanch buladi. Ukituvchi: Doiraning turtdan bir ulushini kandai xosil kilish mumkin? (Doirani turtta tеng bulakka bulish kеrak). Doska oldida ishiash: 15 ta daftar ol. Bu daftarlarning uchdan bir kismini shkafga kuy. uchdan bir kismini kandai topish mumkin? (Daftarlarni uchta tunga baravardan kilib ajratish kеrak). 15 nish• uchdan bnr kismini kandai chpsoblash kеrak? (Bunday kilish kеrak 15:3 q 5). xvp o sa : sonning ulushini bulish bilan topiladi. Bu xulosa amalii ishlar bilan mustaxkamlanadi. 1. Uzunligi 14 sm bulgan kogoz tasma ulchab oling. Uni tеng ikki bulakka buling. Tasma yarmining uzunlish nimaga tеngligini xisoblang. Xisoblaganingizni ulchash bilan gеkshirin!. 2. 14 ta doiracha (kvadrat, chup) sanab oling. 14 ta doirachaning ikkidan bir kismini toping. Xisoblang (Bunday kilish kеrak: 14:2q?7L Amalii yul bilan gеkshirin!. 3. Daftaringizda uchunligi 12 sm bulgan kеsma chizing. Kеsmaning uchdan bir ulushini kursatipg. Bu ulushni .chnsobla-sh . Ulchash bilan tеkshiring. Kеyinchalik sonnnsh ulushini topishga donr masalalar opaki va yozia ishlarga kiritilishi kеrak. Sonning unii.' g.p'shi bupicha topshi.-a doir masalalarda avval bеvosita namoyish etish mumkin bulgan masalalarni olish kеrak.. Tuzilgan sxеma buyncha suxbat utkazamiz: «Mеn doiraning kandai ulushini kursatmokdaman?». Bugun doirada nеchta yarim doyra bor? -SIkkita yarim doyra). Endi doiranish kandai ulushini kursagyapman? Butun loirada nеchta sakkizdan bir g` lush bor? (Sakkizta). Sonni uzining ulg` shi buyicha kupaytirib topamiz. Sonni uzining g`lg`chpiga kura topish va sonning ulushini topishga doir masalalar aralashshrib bеriladi va ogzaki еchish uchun xam. yozma еchish uchun xam taklif etiladi. Eshitishchla nuksoni bulgan bolalar mikdorning ulushini anik tasavvur eta olishlari uchun anik mazmunli masalalarni еchish (|)oydapidir (bir chеlak suvning turtdan biri. bir savat - olmaning ikkidan biri. gazlama bulaginish choragi. mеtrnish yuzdan bir udushi va xokazo). Ukituvchi: birinchi doirada doiraniig kanday ulushi kursatnlgan {turtdan bir ulushgi)-? Ikkinchi loirada kancha ulush kursatilgan? - (Turtdan ikki >lushi). Yangi son yozamsh: chnzikcha doiraniig tеsh bulakdarga bulinganligini bildiradi. chnzikcha ostiga doirani nеchta gеsh' bulakka bulganimizni. chizikcha g`stida esa bunday bulaklardap nеchta olgapimizni szamiz. Bir nеcha tеng ulushdarnish bunday yozilishi kasr dеb ataladi. Chizikcha ostidagn son maxraj. chizikcha ustvdaga son surag dsb ataladi. Kasrniig su rati tеng bulaklardan nеchta olmiganligini bildiradn. Kasrkimg maxraji doyra, kogoz tasma. kеsma (but un son) nеchta tеng bulakka bulinganligini bildiradi. Kasrlarni mustaxkamlash uchun bolalar bеri.chgan rasmlar buyicha kanday kasrlar tasvirlanganligmni aytadilar va yozalilar Ukuvchi bundam 1g`shg`ntiradi: Tugri turchburchak 8 ta 1sng bulakka bulin|-an. 8 ni chizikcha osina yozamiz. 3 ta g`lushi buyalgan. 3 ni chizikcha ustiga yozaman. Kasrlarning annk ma'nosini anglab olish.sh kasrlarni takkoslashga doyr mashklar srdam bеradi. Kasrlarni takkoslash uchun odatda tugri gurtburchaklar gasvirlangan rasmlardan foydalani.shdi. Bolalar daftarlarida buyn 16 sm, enn I sm bulgan tugri turtburchak chizadnlar. Bu bitga tugri t>'rtburchak. Szamiz. (Birinchi tugri (urtburchakda 1 sonini szamiz). irinchi tugri 1g`r-|burchak tagida xu;hi shunday ikkinchi tugri (urtburchakni chizish na upi 2 ta tеng bulakka buling. Kanday ulushlarni xosil kildin1iz? Butu i tugri 1 urtburchakda nеchta ikkidan bir ulushlar bor'1 Pastrokda 2 ta shunday uchinchi tugri turtburchak chizing. Uni 1'urtga tеng bulakka bulnng. Xar bir bulak kanday atapadi9 Yoznng. Ikkidan bir kammi yoki gurtdan birmi'1 Ikkidan birmi yoki turtdan ikkimi? Turtdan birmi yoki gurtdan uchmi? Ikkidan ikkimi yoki turtdan uchmi'.' Pasgrokda yana shunday tugri turtburchak chizing. Bu tugri turtburchakni 8 ta tеng bulakka buling. Xosil kilingan ulushlar kanday ataladi? Butunda nеchta sakkizdan bir ulush bor9 Tugri turtburchakning turtdan birida, yarmida nеchta sakkizdan bir ulush bor? Kaysi biri katta: sakknzdan uchmi yoki turtdan birmi? Ikkidaa bir kanday kasrga tеng0 Bu savollarga eshitishida nuksoni bulgan bolalar rasmga karab javob bеradilar. Boshka kasrlar xam shunday yul bilan takkoslanadi. birok ularni takkoslash uchun boshka rasmlar ishlanadi. kogoz gasmalar bilan amaliy ishlar bajarib. eshitishida nuksoni bulgan ukuvchilar kasrlarni kamayish yoki ortish tartibida joylashtirnb, gakkoslashlari mumkin. olalarning e'tiborini kuyidagi xolatga aloxida karatish mumkin: a.'ar pratlar bchr xil tG`yasi. u xolda maxrajch kichik kasr katta bulaOi. agar maxraj.char bir xil bulsa. v xolOa surapt katta kasr katta buladi. Bajarilayotgan mashklar patijasida bunday xulosa kilish kеrak: sonnii^ bir nеcha ulgshini topchsh uchuy bu sonni maxrajga bu.chinadi - (vir kchsmini topiladi) 5a sgratga kulaytirila()i (shunday bulaklarning yir nеchtasi topiladi). Masalachar еchishda eshitishida nuksoni bulgan boladarning ishdarshsh faollashtiradigan turln tadbirlarni utkazish mumkin. Jumladan: 1. Ukituvchi raxbarligida ishlanayotgan barcha ishlarni doskaga-yozib borshi. 2. Ukuvchi muloxaza yuritadi - ukituvchi doskaga yozib boradi. 3. Еchimni bir ukuvchi izdxlayonanda bolalar daftarlariga yozadllar (doskaga yozilmaydi) 4. Masachani oldindan tuznlgap rеja buyicha mustakil еchish. 5. Masalani mustakil еchib kеpin tеkshirish. Kasrlarga oid turli topshiriklarni bugun ukuv yilining ko.chgan kiеmpoya O1 zaki va yozma ishlar tarkibiga kprigib borish lozim. VII. Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktablarida matеmatikadan sinfdan tashkari ishlarning mazmuni. Rеja: 1. Eshitishda nuksopn bu.pan bolalar maktablarida sinfdan tashkari -mi: mazmupi. 2. Eshitishla nuksoni bulgan bolatar maktablarida sinfdan tashkari ishnnsh axamiyati. 3. Sinfdan tashkari ishga kxyiladigan asosiy talablar. 4 Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktablarida sinfdan tashkari ishning turlari. 5. Sinfdan tashkari mashgulotlarni tashkil etish va xtkachish. Matеmatikadan sinfdan tashkari ish dеyilgamda ukuvchilarning darsdan gashkari vaktda tashkil kilingan. dastur bilan boglik bulgan matеrial asosnda nxtiеriylik tamoyilnga asoslash ai mashgulotlar tushupnlatn. Eshitishda nuksoni bulgan bolachar maktablarida matеmatikadan sinfdan gashkari ishlar ukitunchnga ukuvchilarning matеmatik bilimlarinn kеngaytirish va chukurlashtirish. misol va masacharini еchish buyicha mashk kildirish. dasturidan tashkari ba'zi masa'1slar bplan tanishtirish. matеmatikannng turmush bilan boglanishlarini bеradi. Vularning xachmasi ukuvchilarni rivojlanishiga fanga bulgan kizikishini ortishiga Olib kеladi va ijobiy ta'sir kiladi. Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktab tajribasida matsmatikadan kichik еshdagi ukuvchilar bilan bajariladigan sinfdan tashkari misollarning kuydagi turlari uchraydi: matеmagitka tugaraklari, olimpiadalari. kizikarli matеmatika '"soati" va kеchalari (KVN), matеmatik ekskursiyalar. Shuningdеk matеmatikadan gazеtalar chikarish, matеmatika kurgazmalari. matеmatika burchaklarini rasmiylashtirish xam matеmatikadan sinfdan tashkari ishlar jumlasiga kiradi. Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktablarida matеmatikadan siifdan tashkari ishlarning asosiy vaznfalari kuydagilardan iborat: - eshitishda nuksoni bulgan ukukchilarnpng bil im va Amaliy kunikmalarini chukurlashchirish: - ukuvchilarnish mantikiy gafakkurini. gopkirliklarinn, matеmatik ziyraklilarini rivojlantirish; - eshitishda nuksoni bulgan ukuvchilarni matеmatikaga kshikpshlarini ortirish: - kar va zaif eshituvchi ukuvchilar ichidan matеmatik kobiliyagli va nktidorln bolalarni gonit: lshpishda nuksoni bulgan ukuvchilarni uziga nisbatan talabchailikka urgatish. irodasini garbiyalash: mеxnapa muxabbatini mustakillnkii va xar gomoidama uyushganlikni garbiyalash; - eshntishda nuksoni bulgan bolacharnij luch at boyligini oshirish: - eshitishda nuksoni bulgan bolalarning >shituv idrokini shakillan'shrish va rivojlantirish. Sinfdan tashkari ishlar eshitishda nuksoni bulgan bolalar maxsus maktablarida sinf-dars shaklidagi ishga nisbatan bir kator xususiyatlarga ega: 1. Sinfdan gashkari ishlar uz mavzusi buyicha eshitishda nuksoni bulgan bolalar matеmatika dasturi bilan chеgaralanmagan. Lmmo matеmatik matеriallar eshitishda nuksoni bulgan ukuvchilarning bilimlari va mapakalariga. individual xususiya chlariga moе ravishda bеrilmshp kеrak. 2. Boshlangich sinflarda bolalarning matеmatikaga nisbatan tuplagan tugun kizikishlari xakida xam gapirib budmaydi. Shu sababli. M.I.Moro va A.M.Bishkamacharning xakli ravishda aytishicha, kizikarli matеmatika buyicha sinfdan tashkari ish uchun matеmatikaga kuprok kizikuvchan unga nisbatan kuprok kobiliyatli aloxida guruxni ajratish nogu: ri bular edi. u nshning vazifasi xamma bolalarda matеmatikaga bulgan kizikishnp ortirishdir. Darsdai tashkari mashgulog.tar ollin matеmatikaga kizikishi bulmagan ukuvchilar xam unga nisbatan kpzikish uygotishga nmkon bеradi. 3. Sinfdan tashkari mashgulotlar >shitnshda nuksoni bor bolalar maktablarida ixtiеriylik tomoyili asosida olib boriladn. Bu mashgu.chogni butun sinf bilan frotad utkazish maksadga muvofik bulsacha. bolalarni bu ishga majburlab jalb kilish maksadga muvofik bulmaydi. Bunda ukuvchidarga baxs kuyilmaylp. ammo muxofazalarini asoslab bеrish. gopkirlik ziyraklik, tеz xisoblashlar. еchishning raiiomal usullaridan faydalanish, ragbatlappirish kеrak. 4. Eshitishda nuksoni bor bolalar maktablarida darslar' 40-45 minutga rеjalashch prilgan xolda sinfdan tashakri mashgulotlar mazmunsha va 40 utkazish formalariga karab 10-12 minutga xam bir soatga xam muljallangan bulishi mumkin. 5. ENB bolalar maktablarida sinfdan tashkari ishlar shakl va turlarning kul xilligp (kizikarli matеmatika soatlari tugaraklari, viktoriialari ap xokazo) karab mazmuning turli-tumanligi bilan xaraktеrlanadn. Masalan. sinfdan tashkari mashgulotlar orasida xar xil kizikarli masalalar, bslgilangan ma'lumotlari еtishmaydigan еki bеlgidangan ma'lumogdari ortikcha masalalar, xar xil kizikarli matеmatik vokеachar, arifmеtik rsbuslar. uyinlar. boshkogirmalar va xokazolar kapa urin olishi mumkin. Eshitishda nuksoni bulgap bolalar maxsus maktablarda sinfdan tashkari mashgulotlar uchun ukituvchiga еrdam sifapsha diofilmlar chikariladi. Sinfdan tashkari ukishga raxbarlik nshlariga oila xam jalb lidpshi mumkin. Ota-onalar yigilishlarida ukntuvchi ota-onalari boladarga tavsiya etilgai adabiеtlar bilan tanishtiradi. Sinfdan tashkari ishlar nixoyatda muxim axamiyatga ega. Ularni tugri tashkid etish. eshitishda nuksoni bor bolapar]a bulgan gaglim tarbiyaviy ga'sirini oshirishga pmkon bеradi.U kuv matеriallarpni pux ga uzlashtirish. bolalarvn a'1roflmcha rivojlantirish uchun zarur sharoit yaratadi. Sinfdan tatkiri «shlarda darе magts5nallarin« takrorlai!ga imkoniyat yaratadi. Snnfdan tashkari ishlar ukuv matеriachlarini musgaxkamlash va chukurlashtirtila musgakil ishlash uchun sharoit yaratadi. Eshshishda nuksoii bulgan bolalarni i I iuksoiinn bartaraf еtshiyaa sinfdyai tashkaro` ipnpip axamiyati. Eshitnshda nuksoni bulgan bolgalar makchabida turli fanlardan sitsfdan tashkarn ishlar olib borlsh mumkin. Matеmatikadan olib borilaligak silfjsh tashkari olib borish munisii. Matеmatnkachai olib boriladigan еinfdan tashkari ishlarning axamiyati ka^tadir. Bu mashgulotlarda bolalarni matchjiG! fikrlashga xotirasinnng usishiga, dikkachining churgunlashuvigv ernimdpdar. Darsda machеmachikadan olingan bilim.char sinfdan tashkari shshgar.zd mustaxkamlanadi. Amaliy mazmuchch kasb etadn. o.chalar turli xaеtiy xisobiash ishlarini bajaradilar. Eshitishda nuksoni bulgan bolalarning maydonlarpnn ulchash vaktida muljal olish ishlarini savdo ishlaridagi xisob-kitobl-arii bajarishlari ular>'a zarur bulgan kunikma va malakalarning shakillaninpka еrdam bеradi. Sinfdan tashkari ishlar davomida bolalarga fakat ma'lum bshshm bеrish ularda turli ijobiy xislatlar tarbiyalash bilan chеgaralanib kolmaydi. balki bu ishlar jaraеnida eshitishda nuksoni bul1an bolalarning uzlariga xam atroflicha urgatiladi. Masalan: siifdan gashkari ishning eshitishda nuksoni bulgan ukuvchilarda nutk usgida ish o.chib boriladi. Eshitishda nuksoni bulgan ukuvchilarda maktabiing ukuv rеjasida «Nutk usgida sinfdan tashkari ish olib borish» maxsus bulimi ajrach nlgan. Bu budim buyicha ukituvchi yumonidan olib boriladigan mashgulotlar eshitishda nukеoni bulgan ukuvchilarni gilga urgatish umumiy spstеmasining asosiy kismini tashkil kiladi ular maktab uchastkasida istiroxat bogida, uynn xonasida, sport еki anjumanlar zalida tashkillashchiriladi. Bunday mashgulotlarniig asosiy axamiyachi ukuvchilarni suzlashuv nugkini rivojlantirishdan iborat «utkiy rivojlantirish buyicha olib boriladigan mashgulotlarda darsda uzlashtirilgan nutkiy bilim va malakalar mustaxkamlanadi va avtomatlashtiriladi, tabiiy vaziyatlarda nutkiy amaliеt tashkillashtiriladi. Bu yunalishda olib borilgan ish ukuvchilarning umumiy rivojlanishi, ta'lim va tarbiya darajasining oshishi va nukson korrеktsiyasi bilan uzviy boglik. Sinfdan tashkari nutkiy rivojlantirish mashgulotlarida ukituvchining vazifasi kuyidagilardan iborat: - ukuvchilarning darsda egallagan nutkiy bilim va malakalarini mustaxkamlash va takomillashtirish; - ukuvchilarning nutkiy amaliеtiii atrofdagilar bilan mulokat uchun zarur bulgan yangi nutkiy matеrial bilan boyitish: - ukuvchilarni kizikishini va dikkatipi suz nutkka karatish: - ukuvchilarni gеvarak -olam xakadagi gasavvurlarini boysh ish. Bu vazifalar nutkiy vaziyatlardan foydalanish uеli bilan xal kilinadi. Ukuvchilar kamunikativ-tеmatik tamoyil buyicha nutkiy matеrial bilan boglik xolda tashkil еtiladi. Sinfdan tashkari ishlarda nutkni rivojlantirish bilan birga ukuvchilarning tеvarak olam xakidagi tasavvurlari kеt aytiriladi. Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maxsus maktablarida sinfdan tashkari inmarnga kuyiladigan asosiy galablar. Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maxsus maktablarida matеmatikadan sinfdan tashkari ishlarni tashkil kilish va utkazish kuydagi koidalarga amal kilingan xamda olib borilishi lozim: 1. Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktablarida sinfdan tashkari mashgulotlar ukuvchilarning darsda olgan bilimlarini, malaka va kunikmalarini xisobga olgan xolda utkaziladi. 2. Sinfdan tashkari ish ixtiеriylik, tashabbuskorlik priniiplari va ukvchilarni xarakatlari asoaida tuziladi va konoatlaitirish maksadida utkaziladi. 3. Sinfdan tashkari mashgulotlar utkazilish xarakgеri jixatdan darslardan fark kidali. Bunda zaruriy shartlardan biri ishning rеjaliligi va muntachamliligidir. Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktablarida matеmatikadan sinfdan gashkari ishlar kizikardilik xaraktеriga ega buladi bunda zaruriy shartlardan biri mashgulotda uyinlardan kеng foydalanishdar. Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktablarida matеmatikadan sinfdan gashkari ishlar tutri tashkil etilganda va uning utkazish mеtodikasidan tugri foydalaiilganda. kar va zaif еshituvchi ukuvchilarda matеmatikaga kizikish uygotish va bu kizikishnn rivojlantirish, ularni bilish aktivliklari va matеmatik kobiliyatlarinn rivojlantirishga imkon bеradp. mustakil ishlash kunikmalarini singdiradi, uz kuchiga ishonchni. xosil bulgan kiyinchiliklarni mustakil bartaraf kilish kobiliyatini tarbnyalaydi. Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktablarida sinfdan gashkari ishlarga juda muxim bulgan asosiy galablar kuyiladi: 1 Eshitishda nuksoni bulgan boladar bilan olib boriladigan sinfdan gashkari ishlarda rivojlantiriluvchi matеrial dastur. matеriali bilan boglanishga ega, bunda xisoblash amallari karaliеtgan sinf dasturi talablarilan ortib kеtmaydi, xisoblashlar masadalar еchish, gеomеtrik figuralarni yasashlarida amaliеt bilan nazariya orasidagi boglanishni ta'minlash kеrak. 2. Urganilaеtgan masalalar istikbol maksadlariga ega bulishi ya'ni kar va zaif eshituvchi ukuvchilarning kеlajakda nazarda tutilsin matеmatik masalalarni urganishga tayеrlash maksadga ega bulishi kеrak. Kar va zaif eshituvchi bolalar maxsus maktablarida matеmatikadan sinfdan tashkari ishlarga urganilaеtgan masala va mashklarni mazmuni kar va zaif eshituvchi bolalarni kuch va imkoniyatlarini еtadigan. ogzaki nutkini rivojlantiradigan. lugat boyligini oshiradigan. ularda matеmatikaga muxabbat va uni urganishga kizikish uygotadigan asosiy ta'lim va tarbiyaviy masalalarni xal kilish imkoniyatini bеradigan bulishi kеrak. IIIu munosabag bilan eshitishda nuksoni budgan bolalar maktablarida matеmatikadan sinfdan tashkari ishlarga e'tibor bеrish samaradilir: A) Tugarak mashgulotlarida kar va zaif eshituvchi bolalargsh abstraktlashtirish va umumlashtirish kobilnyatlarini ustiruvchi vazifa-topshiriklar bеrish; B) Kar va zaif eshituvchi ukuvchilarni mantikiy gafakkurlarini ustiruvchn masalalar topshirikriklarni еchish, bеrilgan soatlar va arifmеtik amallarig, bеlgilari еrdamida bеrilgan javobga kura masalalar tuzish. noma'lum rakamlarni tiklashga doyr misollarni tuzi va xokazo: V) Eshmtishda nuksoni bulgan bolalar eslash kobiliyatlarinn ustirishga doyr topshiriklar: masalan, xar doim xar ikki soni kushish. kupaytirishda bеrill an sonlarki xar biridan kachta son xosil buladimi? G) Kar va zaif eshituvchi boladarni fazoviy tasavvurlarimi rivojlantiruvchi, ma'lum sondagi chuplarda gеomеtrnk figuralarni --xoеsh kilish uchun chupni urinlarnni almashtirishga doyr, bеrilgan chizmadash gеomеtrik figuralar sonini a-niklanp a doyr mashklar va xokazo. D) Eshitishda nuksoni bulgan ukuvchilarning xisoblash va ul.chash ma'daniyatlarini (kunikmalarini) ustirish imkoniyatini bsruvchi mashklar. Bular arifmеtik labirintlar «kizikarli» kvadratlar. uyinlar, sovdi topshiriklar. kattaliklarni ulchash bilan boglik bulgan amaliy mashklar topshiriklar; R.) Eshitishda nuksoni bulgan ukuvchilarnish matsmap-ik dikkatiii. xotirasini. topkirlik va ziyraklik kobiliyatlarinn rivojlantiruvchi masalalar, savollar son malumotli maеalalarni еchish. kuynlgan shartlarnn bajarish uchun aloxida dikkatni talab kiluvchi uyinlarni utkazish va xokazo. Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktablarida matеmatikadan sinfdao` tashkari mashgulotlar yukoridagi talablarga tuda javob bеra olishi va shu talab va konuniyatlardan kеlib chikib anik rеjalashtirilgan. puxta tayеrgarlik kurilganlikni amalga oshirilishi kеrak. Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maxsus maktablarida sinfdan I a t kari ishlariing turlari ENB bolalar maktablarida matеmatikadan sinfdan tashkari ishlariing turlari sinfdan tashkari ishlariing turlari xilma-xildir. Maxsus makgab amaliyotida matеmatikadan sinfdan tashkari ishlarning kg`Gshdagi turlari uchraydi: 1) matеmatik unminugliklar: 2) matеmatik kеchalar; 3) gugaraklar; g` 4) ertaliklar; 5) viktorinalar; 6) konkurslar. Shuningdеk, sinfdan tashkari ishga matеmatikaln gazеta chikarish xam kiradi. Oldin I -sinfda sinfdan tashkari ish kanday tashkil kilinishini kurib chikamiz. Bu sinfda sistеmali ishning asosnni matеmatika unminutliklari tashkil kiladp. Odatda unminutliklar xaftasiga bir marta butun sinf bilan utkaziladi. . Topshiriklar darsda bеriladigan oldiy matеmatik tonshiriklarga uxshash bulmaslngi kеrak. topshiriklarnish mazmuni bolalarga tushunardi. kiyinchilik darajasi eshitishida nuksopp bulgan bolalarning nuksonlaridap kеlib chikkan xolda bolaga tushunarli bulishi kеrak. Mashgulot utkazish uchun xar xil arifmеtik va gеomеtrik mazmunli masalalar. kpyinrok masalalar, xazil masalalar guzishga doyr: masalalar. kizikarli kvadratlar, rеbuslar, topishmoklar va boshkalar matеrial bulib xizmat kiladi. Matеmatika gugaraklar - zshitishda nuksoni bulgan bolalar maktablarida xam matеmatikadan sistеmatik sinfdan tashkari ishning >ng kun garkalganlaridan biridir. Unipg asosiy vazifasi matеmatikaga aloxnda kizikish (uygotgan) kursatgam ukxnchidar bilan bajarnlaligan chukurdashtirn.nan ish. Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktablarida matеmatikadan tutarak ishini boshlashdan oldin ukituvchi kamida 3-4 mashgulotga еgadigan matеrial tayyorlab, uni rеjalashtirishi va tugarakmi tashkil kilishga tayyorgarlik kurish kеrak buladi. "Gugarak matеriallari uchun matеrial tanlashda >ng avvalo dasturga amal kilish kеrak. Umuman matеmatika tugaragi a'zolarining bilim darajalarini. istaklarini sharoit va ukuvchilarning tayyorgarlik darajasiga karab matеmatikaning biografiyalari ijobiy faoliyatlari. lastur matеrpallarini tuldiradigan iazariy tarixiy matеrialpi karab chikish amaliy ishlar utkazish mumkin. Bu ishlarni yaxshi tashkil kilish maksadida sharoitga karab ularnp chorak. yarim ypllik. tеmatik va kalеndar rsjalarga kirntiladi. Tеmatik rеja xar kaysi mashgulot mazmunsha karab 1-3 bulimdan iborat buladi. Tеmatik rеja gugarakda g` gkaziladigan nazariy va amalny mashgulotlarnish tugarak a'zolarinin! doimiy va sistеmali bajaradigap ishlari bеril! an buladi. Tutarakning kalеndar rеjasida tarak mashguloti xaftaning kaGyun kunida bulishi gazеtalar kachon bulishi kursatiladi. Kundadik rеjada raxbarning utkaziladigan mashgulot mavzussha doyr mavjud adabiyotlar buyicha yaxshilab tayyorlanish. mashgulotni utkazish uchun zarur sabablarni tayyorlash va utkazish usulini tanlash kursatiladi. Eshitnshda nuksoni bulgan bolalar maktablarida matеmatikadan sinfdan tashkarn ishlarnish yana bir turi jskursiya. Ekskursiyalar - maktabni turush bilan. nazariyani amaliyo! bilan. matеmatika fanini boshka fanlar bilan boglash kar va zaif npituvchi ukuvchilarni nutki va ularni xozirgi zamon fani fani yangiliklari bilan tanishtirish maksadida utkaziladi. Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktablarida matеmatikadan sinfdan tashkari ishlarning turlari xilma-xildir Ulardan yaia biri matеmatik konkurslar. Odatda matеmatik konkurslar ma'lum vaktga muljallangan bulib. shu davr ichida kar va zaif eshituvchi ukuvchilar matеmatikadan ma'lum topshiriklarni bajaradilar. Bajarilgan ishning soni, sifatiga karab, birinchi, ikkinchi. uchinchi va xokazo urinlar bеlgilanib ularni bajargan ukuvchilarga tеgishli mukofotlar bеriladi. Eshitishda nuksoni bulgan bolalar maktablarida konkurs boshlanishidan 1-2 oy il gari dеvoriy gazеtada ukuvchilarni konkurs! a tayyorlanishga karab chikab. konkursning koida va shartdarini yoritib .bsrgan makola e'lon kilinishi maksadga muvofik. Matеmatik viktorinalar ma'lum mavzu, bulim yoki uzdumii matеmatikaga tеgishli masalalar buyicha savol javob uyini bulib. unla savollar ogzaki yoki yozma ravishda bеrilib. javoblar xam ogzaki.yokl yozma tarzda olinadi. Viktorinalarda utilgan mavzuni takrorlash. chishtkshda nuksini-^buyagan ukuvchilar bilimidagi formalizmni yukotish maksad kilib kuyiladi. Mashgulotlarni gashkil ushsh vya utkazish Eshitnshda nuksoni bulgan ukuvchilar iutkinip rivojlaikrshl yulicha sinfdan 1 ashkari mashgulotar kun gartibining birinchi va .«kkii.chl «ya)emhi ukituvchi toza xavoda utkazish tavsiya l iladn. Uyin boshalanishidan oldin va ularni utkazib .bul1.andtt - ,suya> ukuvchilar uzlarsh a shular xakida yozib koldiradilar. Bu maksad bilan putkni rivojlantirish buyicha sinfdan.chagokarl ishlarda uknguvchi tеkshirib boradigan daftar tutiladi. Mash! ulotlarda ukuvchilarning umumiy va nutkiy rikojeamnshm. nsixojismoniy xususiyatlarini xisobga olib turli mеtod -na -usullarlan fondalaniladi. Boshlangnch sinflarla ta'limning kurgazma.chi .va • ayayalsh mеtodlaridan kuprok kullaniladi. nutkiy vaziyatlarni tandash vaS»shkshi|3. Mashgulot shunday tashkil etilishi kеrakki. unit barcha.ooskichyaarida ukuvchilarning faol nutkiy amaliyotn musgaxkamlanadi. VIII. Eshitishida nuksoni bulgan bolalar maktablariyaa arifmеtik masalalarni еchishga urgatish mеtodikami Rеja: 1. Eshitishida nuksoni bulgan bolalar maktablarida matеmatika dars.mrn.da arifmеtik masatalarnn еchishga urgatishning asosiy mazmuni. 2. Masalaning mazmuni ustida ishlash. 3. Masalaning еchimnni tеkshirish. 4. So^g'^a arifmеtik masalalarni еchishga urgatish msgodikasi. 5. Murakkab masalalarni еchishga urgatish mеtodikasi. Tainch gushunchalar 1. Masala - pkki yoki bir nеcha - ifoda ustida amal bajarib, yanri bir sonnn -ifodani p'opishga aytiladi. 2. Sodda masala — bir arifmеtik amal bilan еchiladigan masalalar. 3. Murakkab maеala - ikki va undan ortik arifmеtik amal bilan ishlanadigan masala.par. 4. Masala mazmunini sipi shakllari — kiskargprilgan, kiskartirilgan-strukturali, sxеmatik. Adabiyotlar 1. Moro MI. va boshk. taxr. "Aktualnnе problеmo` mеtodiki obuchеniya matеmatikе v nachalnix klassax". Moskva, "Pеdagogika". 1977. 2. Babanskiy Yu.K. "Xozirgi zamon umumiy ta'lim maktabida ukitish mеtodlari". Toshkеnt, «Ukituvchi» 1990. Dadaxujaеva N.X. "Zaif eshituvchi bolalar maktabida matеmatеka ukitish jarayonida novator - ukituvchilar ilgor ish tajribasini tatbik kilish". (Mеtodik tavsiyanoma). Toshkеnt. RTM-1991. 3. Dadaxujaеva N.X. "Matеmatika". (Zaif mshnuvchi bolalar maktabi 2-sinf uchun dars.chpk). Toshkеt "Uk,shuvchi" 1998. 4. Dеpiskina V.Z. "Srеdstva obuchеniya matеmatikе v nachalno`x klassax shkol slеpo`x. (Ukituvchi uchun kullanma). Moskva. "Prosvеhеniе" 1986. 5. Oxunov R. ''Matеmatika". (Kuzi ojizlar maktabi I-2-sinf ukituvchilari uchun kullanma). Toshkеnt. RGM-1992. 6. Pеrova M.N. "Mеtodika prеpodavaniya matеmatiki vo vspomogatеlnoy shkolе". (Pеd. inst. - dеf. fak. talabalari uchun darslik). Moskva. «Prosvеhеniе» 1989 7. Suxova V.B. "Obuchеniе matеmatikе v podgogovitеlo`yum 4 klassax shkol gluxix i slaboslo`shashix" (ukuv kullanma). Moskva 2002. 8. Fayzisva U.Yu. "Matеmatika". (Zaif eshiguvchi bolalar maktabi 4-sinf uchun darslik). Toshkеnt. "Ukituvchi" 1998. Masalalar еchish matеmatika ukitishning muxim tarkibiy kismidir. Masalshtr еchmasdan matеmatikami uzlashtirib bulmaydi. Xar bir masala urganilayopan mavzu mazmunini oydinlashtirish bilan birgalikda kishini yangi vokеa va undagi ichkn mantikiy boglanishlar bilan ganishtiradi. Fan buyicha olgan nazariy bilimlarini sistеmalashtirib mustaxkamlaydi va uz mazmunini tushunishga yordam bеrali. Arifmеtik masalalarning mazmunini. amallar orasilagi boglanishlarni. amal komponеntlari bilan natijalar orasidagi boglaiishlarni ochib bеrishda. char xil mikdorlar orasidagi boglanishlar bilan 1annshishda moе sodda masadalardan foydalaniladi. Matnli masalalar ENV ukuvchilarning fikrlash kobiliyatlarini rivojlangirishda foylali vosita bilub uz ichiga «yashirin» ma'lumognn slali. Bu malumotni kidirish masala еchuvchidan analiz va snntеzga mustakil murojaat kilish. faktlarni takkoslash. umumlashtirish va boshkalar galab kilaln. Bilishning bu usullaripi urgatish matеmatika ukitishning muxim maksadlaridan biri xisoblanadi. Ukuvchilar bilan arifmеtik masala еchishda kuyilagicha bir nеcha masala еchish boskichlarini annklashtirishimiz zarur. Suxova mеtodnkasi buyicha masala еchishni kuypda) i boskichlarga ajratish mumkin: Matnli masalalarni kiritish bilan ukuvchilarda sistеmalp ravinsha rеja asosida еchishda kuyidagi mapakachartarkib tonmogp lochnm: 1. Masalni ukish va gaxlil ki.shsh; 2. Ma'lumdan noma'lumnin ajratish: 3. Masala matnini taxlil kilish: 4. Masalani еchish amalini tanlash va tushuntirish: x Xiеobni bajarish va janobnni yozish. 46 Bu boskichlar uzaro boglik va ularni anik ajratish mumkin shas. Agar masala oson bulsa. bola bir vaktning uzida masala mazmunini urganadi, taxlil kilib va еchish yulini tanlaydi. Kiyin masachaga tuknashganda ukuvchi bir boskichga bir nеcha marta kaytishi mumkin. Goxila еchish uslubi oldingi utilgan masala bilan takkoslanib gopiladi. Agar masalani еchish usuli bir xil bulsa. еchim tugri buladi, lеkin masalani tashki kurinishigina bir xil bulsa еchmm xato buladi.bundan kеlib chikadiki ukitish davomida masala еchish boskichlarini bolaning oldingi bilimlari bilan bogliklikda olib borish kеrak. Bolaga masala еchish uchun kеrakli bulgan kunikmalar kuyidagilar: 1. Masalani ukish va machmuni ustida ish.pash kunikmasn. Ukuv yilining birinchi davrlarida masala ukituvchi yordam ila ukishda. mustakil ukish gayyordov sinfining 1U-choragida kiritiladi. Sutra masala butun sinf bilan birgalikda ukiladi. Bunda urgu va mantikiy tuxtamlarga e'tibor bеriladn; ukuvchilar dikkati ma'lum va noma'lumga karagiladi. II sinfdan boshlab jamoa bulib fakat kiyin yoki yangi kurinishdagi masalalar ukiladi. Koida buyicha ukuvchilar tomonidan boshka darslarda va darsdan tashkari mashgulotlarda urganilgan, ukuvchilarga kiyinchilik tugdirmahshgan suzlardan iborat masalalar еchiladi. Shu bilan birga ayrim masalalarda uchraydigan notanish yoki ukuvchilar tomonidan uzlashtirilmagan bulishi kеrak. Masala ukio bulingandan kеyin ukituvchi sinfdan kaysi suz notanishligini suraydi va ularni gushungirib bеradi. Agar bunday suzlar bulmasa ukituvchining fikricha ukuvchilarga kiyinchilik gugdiradigan suzlarni tushuntiradi. Bunda kuyidagi usullardan fondalanadi: a) ma'nosi yakin suz bilan almashtirish (chikdi-kеgdi); ) buyumni yoki uning rasmini kursating, masalan: «tabriknoma» suzi notaiish bulsa ukuvchilarga gabriknomani kursatish еtarli; s) ifodalangan xarakagni amalda kursatish. Agar ukuvchilar!'a «kеldk» еu-li notanish bulsin. ukituvchi ukuvchilardan biri! a sinfdan chikib sung kirnshini aygadi. ukuvchi sinf|a kirganda ukituvchi tushuntiradi «Aziz kеldi».
Bu usullarda suchni kеngaygirmaydi (ma'nosi), matеmatik tushunchadarnn ifodalovchi masa.13 ustida ishlashdan oldin rеjalashtiriladi. a! ar masala sonni bir nеcha oirlikka orttirishga doyr bulsa ukuvchilar «ta kup» ifodasipi gushunnshmasa ushbu tushunchani ifodalain'a karatilgan amaliy mashklarga kaygish kеrak. Yoki narx-pavoga oid masacha bulsa ukuvchilar turadi, guladi. narxn kabi gushuncha.par bilan tanishadilar. Bu uzunlik. ogirlik. vakt va boshka ulchov birliklariga oid masalalar xam shu tarzda buladi. Masala matninm tushunish fakat aloxida suz yoki sg`z birikmasini tushunish .)mas. balki suz va gaplarnn boglangan ma'nosini gutiunishdir. Ma'lumki kar bolalarda masala matnida uchraydigan murakkab kursatmani ifodalovchi suz yoki gaplarnn tushunishda kiyinchiliklar kеlib chikadi. Masalan. «Ugil bola 3 pa aylana kirkdi. kiz bola 4 ta. olalar xammasi bulib nеchpa aylana kirkishdi?» - masachada ikkinchi xolatdagn «kirkdi» suzi tushib koganligi uchun ukuvchilarda kiyinchilik gutdiradi. Voshka masala «Bola 3 ta yongok еganidan sung unda 4 ga yongok koldi. Bolada xammasi bulib nеchta yongok bulgan?». Shartila kiyin kursatmani ifodalagan gapni ukuvchilar gushunishda kiyinchiliklarga uchraydilar. Kupincha masachada ukuvchilar xar doim xam gugri tushunmaydigan kеng ma'noli suchlarda kiyinchilnkka duch kеladilar. Savollarni chushunishda kup kamchiliklar shuki savollar ukuvchiga moе bulma1-an kurinishla bеriladi. Masalan, gugri burchak pеrimеtr topishga doyr masalada savol kuyidagicha shaklda bеrilishi mumkin: «Tugri burchakning tomonlari yigindisi nеchchiga tеng'' ("ugri burchak pеrimеtri kanday? Tugri burchak pеrnmеtrini toping? (anikla, bil)». Bu kurinishdagi savollar kiritishdan oldin maxsus ishlar talab kilinadi. Masala tuzilishi bolalarga chushunarsiz shaklda bulganlmgi sababli kiyinchiliklar kuzatiladi. Masala sharti savoldan kеyin bulali yoki savol ikki kismdan iborat buladi. Bunga misol kilib kuyidagilarni kеltirishimiz mumkin: a) Aziz 4 sumga kacham sotib oldi. Azizada kancha pul koldp. agar unda 10 summ bulgaida: ) Nodari bilan Zulfiya kancha kuzpkorin iеrgan. agar Nodira 10 g`a kg`zikorin. Zulfiya zsa 13 ta kuzikorin tеrgan bulsa. Vumlay masalalar ustida shilashdan oldin kanday ish yuritishni annklash uchun ularni matnink taxlil kilish kеrak. Birinchi ukunchilar uchun tushunardi kurinishdsh'n masalalar kiritiladi: sharti saioldam oldin bsrilgan va gap bulaklari utazib yuborilmagan. Ukuvchilar bilan bunday masalalarnn urganganlaridan kеyin ukuvchilarda kiyinchilik gugdiradigan masalalar oldingi masalacharga solishchirgan xolla urgatiladi. Bitga masalaga turli yullar bilan savol kuyishnn kurib chikamiz: «Aziz 5 ta doyra kirkdi. 11odir 4 ta aylana kirkdm. Aziz va 11odir birgalikdi nеchta aylaia kirkdilar?» (tayyorlov sirflarda). Masala ukidgan ukichuvchm tushuntiradi. savoldagn ismlar (Aziz va Nodir) urniga on pa ugil bolalar ouzsh a admaipirish mu.mkinligini tushuntiradi va shg` suzlarga almashtiriladi. Pishi boshkacha utkazish mumkin. Ukuvchnlarga masacha savoli suz bilan bеrilishi mumkin. Bodalar bu suzni uzlariga tanish suz bilan bir ma'noligini chushuiishlari uchuy, ukituvchi bu suzning ma'nosini tushuntiradi. U bolalarga «Ugil bolalar - bu Aziz va Nodir» dеyli. Savеlii boshkacha tuzish mumkin: «Aziz na Nodnr xammasn bulib nеcha aylana kirkdilar?» I ta kurinishdagi masala sharti turli usullarla urganiladi. 2. Ma'lumnn noma'lumdan aG`kratish kunikmasi. Masachani ukib, kunincha ukuvchilar ma'lumdan nomalumni ajrata olmadilar. Ularga yordam savol bеrndadp. Misol sifatida kuyidagi masalann kuramiz: «Ukuvchi kutidan 3 ga kalam oldi. kеyin yana 2 ta. Ukuvchi xammasi bulib pochta kalam oldi'.'» A) g`kuvchi birinchi bulib nеchta kalam oldi'.' Masala savoli kanday'.' 1>g` savollar ukuvchilarga unchalik kiyinchilik gugdirmaydndar. chunki javobini masala matnidap olishlarp mumkin. Bular tayyorlov sinpfidan kiritiladi. B) 3 rakami nimani birldiradi? 2 rakami nimami bildiradi' Masacha savoli kanday0 Bu savollar nisbatan kiyinrok. shuning uchun 1-sinfdan kiritiladi 2-sinfdan ukuvchilardan kuyidagi kurinishdagi javob talab kilinadi: «3 rakami g`kuvchi 3 ta kalam olganligini bildiradi». V) masachada nimani bilamiz'.' 11imaii tomishimiz kеrak'.' Bunday savollar (1-sinfning urtalarida kiritiladi) bilan biz masala magnining butun mazmunidan asosiy shartini ajratishni urganamiz. Javobni guzishda xam bir kator kiyinchiliklar kuzatiladi. Bularning barchaspni xisobga olgan xolda 3-sinfgacha bunday savollardan fakat masash shargini drammalashtirshi, raеm chnzish yoki kiska yozishdan sung foydamapiladi. -18 Savollar bolalarga matnini tushunishga yordam bеradi. Birok ukuv yilining birinchi yillarida ukuvchilarning bog'langan nutki еtarlicha rivojlanmaganligi sababli, savollar matnini tulik tuzishga yordam bеrmaydi. shuning uchun masala taxlilida raеm chizdirish yoki drammalashtirishdan foydalaniladi. Yangi yoki xali uzlashtirilmagan masatalarni urganishda drammalashtirish ukituvchi kursatmasi bilan utkaziladi. Matn asosida topshiriklar bеrish mumkin: «Kugndan 3 na kalam ol. Yana 2 ta kalam od». Kolgan xollarda drammalashtirishni bolamar uzlari bajaradilar. ukituvchi fakat ularning amaliy xarakatlari tugriligini tеkshiradi. Yakka xolda nshlaganda ukuvchilarga raеm chizdnrish kulay. Ukuv yilinnng birinchi yillarida ukuvchilar rasmda vazifani tulik mazmunipi ifodalashga urganishlarp kеrak. Kar bolalar uchun xar bir vazifa ilgari xayotida tuknash['an yoki darе vaktida yuzaga kеlgan vaziyatlar kabi buligai kеrak. Rеja asosida chizilgan raеm masala mazmunini kamrab olmogn lozpm. Shunish uchun agar misolda «Bola kg` gidan avval 3 ta kalam oldi, kеyin 2.ta» dеyidsa. unda raеm kuyidagicha chiziladi: stol, uning ustida kushdagi kalamlar. yonida yua bola 1 ta kulida 3 ta kalam, ikkinchisnda 2 ta kalam. .K.uti va katamlar rasmi boshka prеdmеtlar! a emas. kuti va kalamlarga uxshaish kеrak. Sеknn asta rasmlar kismli rasmlardan uzoklashib. sxеma shakliga yakinlashadi. 1-sinfning urgalariga kеlib ikki sonnin! yigindisini topishga -doyr maеalalarda, fakach ikki gurux irеdmstlari. Ularnish' tagida matеmatik Ukuvchilarga prеdmеt—xarakatli vazifapar ifodalangan masana-еdryu! tuzishda ukuvchilar dikkatini doimo masacha matniga karatish shart, chashkari bolashrga amaliy xarakatlar va rasmlarni asosiy nеrеdmеch boglashnp urgatish kеrak. Masa.chan. stolga dasturxon chizish kеrak emaе. chshkya bu masalada axamiyatsiz. Drammalashtirish va raеm chizdirish. agar u tugri bajarilgan puyaia. ukuvchnlarga kachta yordam bеrali. lеkin shunday xolatalr xam kuzatiladik14...'3u mеyuG`gchardan ogzaki kurinishda foydalaniladi. Masalada еrilgan mik.adryu moе prеdmеtlar |'anlanadi yoki ifodalanadi. xarakat va chеnglik bеlgisi bilan oglanadi. Bunday kurinishdagi masala kuyidagi kurinishda bajarshhshi mumknn: Ukuvchi 2 ta va 3 ta kacham olib, naborno`y polotnoga kuyadi va udarip "Q" bеlgisi bilan boglandi, uncha uzok bulmagan masofaga yana 5 ta kalam kul-nb. I va 2 ka.chamalr guruxi urtasiga "~" bеlgisini kuyadi. Bunda kanday xachxvgar kuzatiladi? birinchidan, bunday xolda masalada aytilgan xayotiy vaznyag kursachilmaydi. drammalashtirilmaydi, raеm chizdirilmaydi. Ikkinchidan. rakamlar bilan natijalar orasidagi achoka kursatilmaydi. Ukuvchilar e- ta kacham kaеrdan kеlib chikkanlsh ini tushunmay, uni 2 ta va 3 ta kachamga gaapukln dеb uy.tamaydilar. Shuning uchun bunday kurgazmachilik masalani chushuninha kiyinchilik tugdiradi. Malumni noma'lumdan ajragishda ukuvchilarga masalni kiska еzish xam yordam bеradi. Ikkita somni yigindisini va ayirmasini topishgp aonr misol.char 1 sinfning I choragida kiritiladi. Masala 1. "Bolalar 10 ta katga »a 3 ta kichkina sabzi yasashchi. Bolalar xammasi bulib nеchta sabzi yasashdi?" Ka p'a sabzi - 10 ch'a Kichkina sabzi - 3 ch~a Xammasi - ? Masala 2. "Bolalar 16 ta applikatsiya yasashdi. Ulardan 4 tasini kurgazmaga bеrilli. Bolalarda nеchta applikatsiya koldi?" Yasashdi - 16 ta applikatsiya Bеrildi - 4 applikatsiya Koldi - ? Bunda masala shartini kiskacha yozish xam. kurgazmali-amaliy mеtodlar xam (drammalashtirish, raеm chizish) kullanadi. III va IV. Magnii taxlil kilnsh va arifmеtik amal tallash. Bular masala еchishda bir-biri bilan g` zaro boglik boskichlar xisoblanadi. shuning uchun ularni birgalik kurib chpkamiz. Prеdmеt - xarakat.sh mеtod ukuvchilar tomonilan nafakat masalala ifodalangan xayotiy vaznyatdarni aniklashga. balki matеmatik mazmuninp. rakamli ma'lumotlar va sonlarni ajratjpga yordam bеradi. Ukuvchilar masaladagi ma'lumdan noma'lumning kanchalik tutri ajratganliklarini aniklash uchun ukituvchi savol bеradi: "Biz1'a masalada nima ma'lum? Nimani topish kеrak''" Masalant yigik usulda taxlil kilinsa, ukuvchilar uchun shart va еavoloni ajratish orkali еchish usulnni aniklashga urgatadi. Kar boalalar uchun bu jarayon aloxida axamiyana eta. chunki ma'lumki ukuvchilar masal еchish usulnni tanlayonanida masalaning butun prеdmеt mazmuniga emas. balki aloxnda suzga gayanadilar. Masalan, masaladagi "xammasi" suzi ukuvchilarga kushish amalini bildiradi. Masadagabunday yondashish kar bolalarga butun yil davomida masala mazmuninp taxlil kilib еchimnni toiipi a tuskinlik knladi. Masala еchiminn yozaki topit ukuvchidarning aklny imkoniyatlarinn rivojlanishiga xam foyda ksltirmaydi. Masalani gashki bslgilariga karab еchish, kunchilik xollarda uni tushg`nmaslik yoki kisman pshunmaslikdan kеlib chikadi Masalan: agar ukuvchi arifmеtik amalni tanlashla kiynalap an bulsa ukituvchn uning dikkatini "ga kup" suziga karagadi. Bunda bolalar uylamasdan kushish amalini bajaradilar. Nima uchun kushish amachi bilam еchganini "Chunki ... ta kup" dеb tushuptirishni ukituvchi tachab kiladi. Bg`larning xammasi bola ongpda arifmеtik amalni masalani aloxida bslgilariga karab tanlashga olib kеladi. Bir turdagi. bir XI,.] savol, bir xil suzlar nshlatilgan masal al arii schishla bol al ar ma'lum bir suzga tayanib koladilar. Masapan: "Xammasi bulib" suziga. Buni oldini olish uchun kushimcha makgumotlar kirntish lozim. Masalan: "ola 2 kun kntob ukidp. 1-kuii 10 ta bеg. 2-kuni 12 ga bеt ukidi. Bola 2 kunda nscha bеt ukidi?'' - bu srla 2 soni amachda ishlatilmaylp. Masalani fakat bir usulda еchishni oldin olnsh uchun mazmuni yakin bulgan, suzlarn bir-bnrgn a uxshash masachalar tanlanadp va bunda savollar ur!agilib borilali. Masalan: "Bеkatda avgobusga oldnn 4 ta. kеyin 3 ga yulovchi chikdi. Bеkatda nеchta yulovchi avgobusga chikdi?" va "Bеkatda avtobusdan oldin 4 ta, kеyin 3 ta yulovchi tushdi. Bеkatda nеch!a yulovchi avtobusdan tushdi'.'". Ma'lum va noma'lumni ajratib, prеdmеt va ular mikdori urgasmdagi adokani ifodalab. masala mazmuninp tushungirish kеrak. Arifmеtik ama'1 ganlash uku vchilarda kiyinchilik tudirgani uchun ukituvchn bolalar bilan birga masalani еchadi. Masalan: "Bolalar 12 ta applikatsiya yasapadi. Ulardan 2 tasini kurgazmaga bеrishdi. Bolalarda nеchta applikatsiya kolli'.'" Amal tanlash kuyidagicha gushuntiriladn: "12 ta applikatsiya yasashdi. 2 ta applikatsiya bеrishdi. applikatsiya kamayli. bunda 12 tadai 2 tank aynrish kеrak" V. Arifmеtik amalni yozish va xmsoblash. javob yozish kunmkmasi. Tayyorlov snnfida еchish misol kurinishida. 1-sinfdai boshlab еchishda sonlarni oldiga prеdmеt nolmini tulik yozish. 2-sinfdai b'lalar nutkiy malakalarga E1'a bulganlari sababli u kiskargirilgan yozuvda yoziladi. Tayyorlov va 1-shnflarda masatani javobini tеkshirilishida drammalashtirish va raеm chizishdan xam foydalaniladi. 2-sinfdan boshlab masalni tеkshnrishda tsskari masala guziladi. Masapan: ikkita sonni yigindisnni toppshga doyr masalani tеk[pnrishda noma'lum kushiluvchini topish bilan gеkshpriladi. Tеkshirishning bg` usuln murakkab bulib boshlangiya sinflarda ukituvchi raxbarligida boshkariladn OMiy massami yotchshga talab.yur: » Tayyorlov sipfini oxiriga kеlib ukuvchilar «masala» dеb yozshnadi. 10 sm gagidan «еchilishi» dеb yozshmadi va masapani еchishadi. » 1-snnfdan boshlab sanalayotgam prеdmеtlarning tulik nomi va tupik javobi yoziladi. Prеdmеg.parni va ulchov birliklarnn kiskartnrilgan iomiii yopip 2-sinf urtasilap. bolalar nutkiy mapakalarga chga bulgan vayugdan boshlanayai. Savoli fakat nshning boshlam-ich boskichlarila. ukuvchilar u yoki yuu maеalaii nshlashad uni tulik uzlashtirolnagan bulsa.tar yoziladi Masalniig kiskana szuvn «masala» suzi gagidan yoziladi. Noma'lumnn kiskacha bеlgilashda 2-siifgacha surok -bеlgisndan foydadanadn. 2-sinfdan boshlash ioma'gk'mni ifodalovchn «X» xarfidan foydalanalp. Masala еchishda loma'lum kеmtranеitap gopishga kuyidagn yozuv formasidan foydalanadn.'Masa'shn masala еchish: «Sinfda 8 ta kiz bola «a bir nеchta vi il bola bor miG` Si«fda kammasi bulib 13 ta ukuvchi bor edi. Sinfda nеchsh utl bola bor'.'» - -kuyilyaricha yoziladi. Masila еchilishi: 8 Q X q 13 Xq 13 -8 X q 5 Javob: Sinfda 5 taugil bola bor eli. Masacha еchish usulini egallashla uni tuzidishinn bilish axamiyatlndir Masala tuznshning oson usullaridan biri ukituvchi kursatmasi asoеnda drammalaip nrish xisoblanadi. Masapan: «3 ta olma od». 'Buni bajarnb bulgan ukuvchilarning biridai suraladi: «Aziz nima kildi?». Javob doska!a yoziladi. Bu topshirik asosida kеyingi topshiriklar bеriladi Sungra matn xor bulib ukiladi va sanol tuchiladi. 1-sinfdan boshlab drammalashtirishnnig boshka kurnnishlari.'Shi xay foydalaniladn. Bunda xayotiy vaziyatlar yaragilali. Masalan: «Mag-aznn» unini uynalaad. Bir ukuvchi sotuvchi rolini bajaraln. boshka ikkitasi xarndor rolini, uyin davomida ukituvchi savol bеradi. «Nodir nima killi''». «Nodir bulochkaga nеcha sum gudadi?», «Aziz nima kildi9». «Aziz nota nеma sum tuladi?» Javoblar: «Nodir bulochkaga 7 sg` m tuladi». «Aziz nonga 6 sum tuladi». - doskaga yoziladi. Xosil kilingap matn xor bulib ukiladi. masalaga savol kuyilali. Raеm asosida masala tuzish 1-sinfdan boshlanadi. •Miting b> 1urida ukuvchilarga bir kancha galablar kuyiladi: Rasmni taxlil kilish, prеdmеt miklornni aniklash. Masalan: 1-st|f darslshida bеrilgan rasmga (uyinchok. mashina va shar yonida '>sa ularning narxi) kuyidagicha savol bеrish mumkin: «Inma chizilgan?», «Uyinchok. Mashina nеcha pul turadi?», «Nimani topish mumkin?». Savolga javob rasmda ifodalangan prеdmеtlar mikldori bilan boglab doskaga yozilad. Boshka xollarad esa javoblar yochilmaydi; raеm machmuni ustida ishning oxirida ukuvchilar masacha matnini kеltirib chikaradilar. Xar kaysi xolatda xam ukituvchi masala matnini tеkshiradi, chunki ularad lеksik va grammatik xatolar budishi mumkin. 1-sinfdan ukuvchilarga masala tuchishda raеmli ifodalash bilan tanishtirish kuma tutiladi. Bu ish turi ukuvchilarda bir kator kiyinchiliklarni kеltirib chikarishni kuzda tugnb, birinchi navbagda masala savoli yoki javobi bеriladn. masala matnini guzish uchun ksrakli bulgan prеdmеtlar tuzilnshlari va ayrim nugk birliklari kursagiladi. Masalan: «Bolalar bulochka bilan nota nеcha pul tulashdi?» savoliga na «7 tiyin Q 5 tmyin» yoki «20 ta kitob Q 16 ga kigob q 36 ta kitob» еchimiga na «birinchi va ikknnchi gokchada 36 ta kitob bor edi» javobiga masala tuchidadn. Rakamlm ifodalash 20 Q 16 kurinishida kirptnlalp. «Ish kanday utkazpdachp'1». savoliga tuchish ksrak bulsin: «Bulochka va not a bola nеcha sm tuladi?» na 7 sum Q 5 sum ifolasi bg`yicha. Ukuvchilardan suradadi: «Mima xakida masa.1 yochpsh mumkin'.' Bola bulochkaga nеcha sum tuladi? bola nota nеcha sum txdadi''» Ukuvchilar savol va pfodaga karab javobni ivchitali. Ifodasiga karab masala guchnsh unn gaxlil kilishdan boshlaiadn. Masalan: «2 Q 4» ifodasn bеrilgan bulsin. Ukuvchilar bilan kеlishib olgan xolda masala xarid va bola tugrisida tuchnladi. Bunda ukituvchi bol al ar dikkatini rakamlarga karatadi va anikdapdi: 2 sumga yoki 4 sum ga nima olish mumkin'1 Ukuvchilar 2 sum ga daftar. 4 sum ga kitob olish mumkiplshpni aytishadi. Kеyingi darslarda bir xil rakamli pfodalarga turli prеdmеtlar orkali masala tg` chidadi. Bunday masala tuchshn boallarad arifmеtik amallar xakida umumlappap tasavvurlarni nshkllanshradi. Masala tuchgandan kеyip ifodani taxlil kilish xam mumkin. agar bolalar mustakil ishlagai bulshisa. unda ifodalangan prеdmеt va ularnish mikdori urchasidagi alokanp tushunganliklarnpi gеkshiriladi. Kiska yozuv buyicha masachachar guchnshda xam masalada ifodadangap prеdmеtlar munosabatinm taxlil kilniadn. Sodda masaladar tasnifi Sodda masapalar 4 guruxga tasniflanadi: 1. Ish indinn toppsh. 2. 11еchta kamni tonishga doyr masala. 3. 11еchta kupni tonishga masala. 4. Lyirmadap toppshga doyr masala. I. Psh mndpnp tishi! a domr mnsal:!. 1. «Gu.chjia 3 ta kizil va 4 ga kuk rang li ay.ganani chichdi. I ujom xammasp bulnb nеchta aylana chichdi'.'» 2. irinchch kgish.1g`'vchi va yigipdi^a tayan^ap xolda ikknnchi tchiilunchpni topishga doyr masila (ayiruv amalp bilan bajarilachi). «Gulnocha bpr nеcha kichi.1 va 3 ta kuk aylana chichdi. Xammasi bulib 7 ta aylana chichdi Gulmocha nеchta kichpl aylana chichdi9» II. Amnrmyann 1O11INP a dopr masala. «Lchichla 14 kitob bor edn. 3 ta kigobni dustiga sovga kildi. Lchnchla nеchta kigob kolli?» 1. Kamayuvchini ayri.p'vchi va ayirmaga tayangan xolda topish (-ku-shu-v amali orkali ishlanadi). «Achich 3 ta kitobni dustiga sovga kildi. Unda 11 ta kitob koldi. Xammasi bulib nеchta kitob bor edi?». 2. Ayriluvchini ayirma va kamayuvchiga tayangan xolda topishga doyr masacha. «Azizda 14 ta kitob bor edi. U dustiga br «еcha kitob sovga kilgandan sung unda 11 ta kitob koldi. Nеchta kitobni sovga kilgan?» III. Nеchta kup bilan ayirmani takjoslashga doyr masala. «Bolalar kitobchasi 10 sum turadi, daftar esa 2 sum. Bolalar kitobchasn daftarga Karaganda kancha kimmat turadi0» 1. Bir nеcha birlikka orttirishga doyr masala. «Daftar 2 sum turadi. Bolachar kitobchasi esa 8 sum kimmat-rok. 'olalar kitobchasi nеcha pul turadi?» 2. Bir nеcha oirlik kamashpirshiga doyr masala. «Bolapar kitobchaoi••;!() sum turadi. Daftarga Karaganda 8 sum kimmatrok. Daftar mеcha sum turadg-G'» IV. irlamchi (yoki asosiy) masalya. chShschta «kam?» syavoyai bilan nyirmain tyakkoslaii a doyr misyala. «Xilolada 10 ga olma bor. Achimda asa 2 ta ..olma. A:ishda xilolaga •nisbatan nеchta kam mеva bor?» 1. Bir nеcha birlik orttirishga ooir -masacha. «A*imyaa 2 ta yaok-b 2. Bir nеcha oirlik kamaptirishm Ooir.myusaaa. yXvdltsgadi'GO ta olma. Azinda esa 8 ta nok kam. Achpmda nеchta nok bvr?» ulinma va ku pay g maga doyr masayaachar-kuyiaapn.churdar) ya yg`:li«adi: I. Kupaytmani topishga d«ir. II. Tеng bulagsparga bulishga 'nvtsr. III. «Nеcha marta kup»ni goiishgaaoigr. IV. «Nеcha march'a kam»ni gopishga^yuir. I. Kunaytmani yupishga loir. Xaridor 3 ta xar biri 7 -еuili '.bulochka •••-svtnb oldi.' Xaridor bulochkagarga nеcha sum tuladi. 1 Kupaypsha va kupaypp-vchiga tayaniе -ktayuvtshi -sh&pishga doyr. «Kaysi sonni 3 soniga kupaytirnsh .orkalm 21 soni xosil kilinadi?». 2. Kgpayt.ma va kgG`yuG`ovchiga tayanib kchpago`puvchiii nyutiiga doir masala. «7 sonini kaysi songa juoamtdrno 21 ;otni xosnl kilinadi''» II. Tеng bulaklarga bulishga donr. Ukuvchi 12 ta kalamni 4 ta kutichaga chеy g bu dno joyladi. -U xar,-bir kutichaga nеchch'adan kalam joyladi? 1. Bg`>.'P!vchi va bulinmaga tayanib kupaytuvchini -topishga doyr. «Ukuvchi kachamlarni 4 ta kutichaga jaylagach xar bir kutila 3 tadan kalam buldi. Ukuvchi kutichalarga xammasibulnb nеchta kacham.joyladi?-». 2. Buluvchini topishga doyr. «Ukuvchi 12 ta kalamin-pir nеchta kuchayaarga tеng joyladi. Xar bir kutichada 3 talan kalam buldi. Ukuvchi kapamlarni nеchta kutichaga joyladi». III. «Nеcha marta kup»ni topkim a donr. «Bolalar kitobi 10 sum. daftar esa 2 sum iuradi.,Kitob la'ftardan nеcha marta kimmat turadi?». 1. Sonni bir nеcha marta kupaytirigsha doyr. «Daftar 2 sum, bolalar kitobi esa undan 5 marta kimmat turadi. Kitob kancha turadi?». 2. Sonni bir nеcha marta kamaytirishga boir. «Bolachar kitobi 10 sum turadi. u daftarga Karaganda 5 marta kimmat. Daftar kancha turadi?». IV. «Nеcha marta kam»ni topishga doyr. ((Bolalar kitobi 10 sum turadi. Daftar 2 sum turadi. Daftar kitobdan nеcha mata arzon turadi». 1. Sonni bir nеcha martaga kamaytirishga yoir «Daftar 2 sum turadi, ubolalar kitobidai 5 marta arzon. Bolalar kitobi nеcha sum turadi». 2 Sonni bir nеcha marta kamaytirishga doyr. «Bolachar kitobi 10 sum turadi. daftar >sa 5 marta arzon. Daftar kancha turadi9». .Murakkab masalalarip еchish ga urgn'gish mstodpkasi Murakkab masalashrni еchish dastur buyicha II spnfning III choragida bеrilgan bulib. ular ukunchidar uchui oddiy masachadarga Karaganda kiyinrok xisoblanadi. Oddiy masalalarda bеrilgan 2 ta songa arifmеtik amal chanlanadi, murakkab masalalarda esa amal tailash bilan birga bir nеcha bеrnlgan sonlardan soidar juftligi xam tanlanadm. Bundan gashkari murakkab masalalarni еchish jarasni kutpimcha savol tuziladi. Mеtodikada murakkab masalalarga utishnipg yagona nudi bеrilmagan. ba'zi mеtodistlar ukunchilarii murakkab masaladar bilan ikkita oddiy masalani - biri ikkimchisiii davomi snfatida tanlab tuzish yuln bilan gaiishtirshnni taklif knladi. Masachap: 1. Kichlar 5 ta fonarik kmrkshpda. ugil bolatar >sa 4 ta. Xammasi bulib bolalar nеchta fonarik kirkishdi? 2. Bolalar 9 ta fonarik kirkishdi. Ulardan .1 ta fonarikni archaga osishdi. Boladarda nеchta fonarik koldi? Masalachar va ularning еchilishi sinf doskassha еziladi. Sung birinchi masalaning tulik shartp va ikkinchisining yarmi bprdashnb masada tuziladi. S.'avol sifatida ikkinchp masachanish savoli odinadn Yukoridagi masaladan kuyidagi murakkab masadani tuzit mumkip: "Kizlir 5 fonarik. g`;ch Bu masachaning bprnnchi kiеm i ajratilib. I masapa matni bilan sodishtirilachi. Sush savol tushladn va еchiladi. Ikkinchp kismn bnlan xam xuddi shunday kilinadi. Xuchdi shunday ish 2-3 darsdarda xam kpdinadi. Sung tayyor matnli masalachar ishlanadp. 1>u uеul kar bodachar makgabmda kullanilsada. ukuvchilar uchun ma'lum kiyinchiliklar gutdirali. Chunki oddiy masadalarni murakkablariga sintеz kilshn oson kеchmaydn. Bolalar uzok pakt davomida murakkab masada kurnnishida tasavvur kilshnga urinadilar. Boshka mеtodistlar samarali usud dеb. ukuvchidarga birdaniga tayyor murakkab masada bsrippsh xisoblaydilar Uning taxdidi va еchilishi ukituvchi yordamida bajariladn. Kar.par maktabida bu usuldan uzgargirilgan shaklda foydalaniladi.
Murakkab masala еch!Sh1 >chun kеrak bu.chadigan bidim va machakachar sеkin asta shakldanadi.tayyorlov ish.chari 11 chorakdan boshlanib. bir kagor mashklarni bajarishdan iborat 1. Sonli ma'lumotlyarga savol tuzishga donr mashklar. Ular xaftada 2-3 gadarsni )gachlaydi na 5-7 minutdan kurgazmachi garchda amal ga oshiriladi. Lvvad savol namoyish kidinaschgan xarakatga guzidadi. Masachan: Ukituvchi
54
savatga 2 ta, sung Zta olma soladi va savol tuzishni taklif etadi ('ChChimani bilsa buladi1;1''). oshka shakli xam ishlatiladi - bir xarakatli masala shartiga savol tuzish. Bu MAT darе l ar i da xam kiritiladi. 3. Murakkab masalalarnn irеdmsgli xarakag namoynshi asosida еchish. Namoyishni shunday utkazish kеrakki. ukuvchilar nafakach javobnp, balki oralik natijani xam topa olsnndar. Masachan: ukituvchi stolga'5 ta. sung 3 ta daftar kuydi va "Mana 5 ta daftar. maka yana 3 ga daftar'' dеydi. ttaoinn bulib, kolgan daftarlar sonini apiklashni chaklpf etadi. Amadiy xarakag etaplarini bajarilishp bilan bir[-a ukuvchilar еchimni yozishadn (5 Q 3 q 8. 8 -1 q 7) va olingan natijani e'lon kidishadi. Amaliy xarakaglar murakkab masala shartiga moе ravishda ukituvchi •kursatmasi asosida ukuvchilar tomonidan xam bajariladi. Misol t:hgshyaa kuyidagi kursatma xnzmat knladi: "Shkafdan 5 ga kitob ol, yana 2 iakitob ol. 4 ta kitobni bolacharga tarkag". •Bunday vazifalarga PA'G darslarida mach-еrial tarkatilayotgan kup tuknash kеlnnadi. Bunday mashklar1~a ga.xminan 2 xafta ajrachidadp. L'darni bajarish jarasnida ukuvchilar murakkab masalaning guzilishn bnlai tanishadilar. Uning sharti ba'zi xo.chdarda nrеdmеt.chi shaklda, boshka xoddarla savol garzida ifodalanadi. 4. "Malika stol uschidap 6 ga daftar va shkafdan 5 ch'a dafttsr ol-. 1.ia daftarni Lolaga bеr'" Garzida topnshrnk asosida matnli masyalya-.schpsh. "Malika nima kildi'.'" savoliga javob doskaga еziladi: "Malnkada nеchta daftar koldi?" schimi ukituvchi yordamida 3-4 darsdarda utkaziladi. Masacha shunday tanlanadpki. еchimini topit uchun avval kushish. kеyin ayirish amapi bajarilsnn. 5. Tayyor matn masalalar еchish boshka sopli ma'lumotlar schshida yashlatilish kеtma-kеtlngiga moе joylashgai masalalar еchilyadn. Namuna sifatida kuyidagi masacha xizmat kidali: "Ki-?lar 7 ta applikatsiya knlishyaa. ugil bolalar chsa 5 ta. Ulardan 1 chasiki kurgazmaga bеrishda. Boladarda-mеchta applikatsiya kolli?" Bir nеcha birlik ortgirishga (kamaGggirishga) doyr, shuningdеk. kupaytirish va bulish amal i bilan еchiladigan masalalarga utishda. amalip xarakat va rasmlar yordamida aniklappiripp a adoxida axamiyat bsrish kеrak. Xar kanday murakkab masalani еchpshla kuyidagi etandarni ajratish mumkin: I. Masa.chani ukish va prsdmеt.sh tarkibiii tushunnsh kunnkmisi. Birinchi murakkab masachalar, shuningdеk. yangi kurinishdagi masadaaar ukituvchi bilan birgalikda ukiladi. Bunda ukg`vchilarning dikkati mantikiy tuxtamlarga. urguga va masalani tushupi uchun axamiyatli bulgan bеlgidarga karatilachi. Notanish suzlar usgnda igpdash chu;ichi oddiy masalshshgn kabi utkaziladi. II. Malumdan nomalumnn ajracha olish kunikmasi. Ukuvchidarda ma'lumdan noma'lumni ajratish machakachar bilan birgalikda savolli matn boshida еki urchasida bеrilgan masalacharni xam еchish foydali. Masalan: «Xammasi bulib bolalar nеchta archa '-yinchogini yasashdi, agar ktyaar G`6 ta upinok yasashgan. g`gsh bolalar esa 3 ta kam pshnchok nsashgan bu.'G`sa va kyular 16 ta archa uyinchogini yasashdi. Xshmasi bu.chib kizlar va ugil bolalar nеchto uyiichok yasashganligini topiig. agar ugiya bolalar 3 ta kom uyinchok yasashgan bulsa». Ma'lumdan noma'lumni ajarata olish malakasi ma'lum darajada ukuvchilardan masala mazmunini kanchalar t ushunganliklariga boglik. Murakkab masalalarnn aniklaimirish maksadida xuldi oddiy masalalarni aniklashtirishlagn kabi usuddardai foydalaniladi. yani amaliy xarakatdar. raеm, chizma va sxеmalar ishlatnladi. Еchish usuli tanib bulgan masalalarla zsa kiska yozishdan foydalaniladi. u usu l nafakat masalani prsdmstdi tarkibini. balki ma'lum va noma'lum kattalnklar oraspdagi bogdannshni aniklashga yordam bеradi. Murakkab masalalarni kiska еchish malakasi kun jixatdai ush a kiruvchn o;shiy masapalarta nisbatap shg` kabi madakalarni kanchalik bilishalriga boglik. Shuniug g`chun yangi kurmmishdagi murakkab masalalarnn kiska yozuvink kurnb chikishdan ollin. shunga moе oddiy masadalarni gakrorlab chikish charur. Bolalar suchlashuv nutkini E1 allagandaridan kеyin masala mazmunini tushunishda matn asosida savol bеriladi. Murakkab masalalarni еtarlicha tushunmaslikdan schishni oldini olish maksadida masalani shartini ski sapolini uchgartirib kayta ishlash foylalidir. Masalan: «Knch va utl bolalar ischga kutkornn gеrdi''» savoliga kch'yndagi uchgargnrishlar kiritish mumkin. «Vo.galar nеchta kuzikvrin gеriphi11 Bolalar nschcha kuchikorintеrganini topin! ». Xuddi shu maksadda matnga masala oyujеppa alokador. lеkin еchish jarasnpla nshlatilmaydigan sonlar kirngiladi. -Masalan: «Bola 2 kumla 40 bеt ukili. irinchi kuni u 23 bеt, ikkinchn kupi u nеcha bеg ukidi?» III. Masa.sh matnini taxlil kilish va еchish amalinn ganlaga kunikmasi. Masalani еchish amaliii tanlashda, ma'lum sonlar va nomalum urtasilagi anokaii urnatnsh. ya'ni gaxlil kilish kеrak. Taxdshshi yo masalachagi ma'lumdan ogga savol)a karab. yo savoldan malumga karab kiliiadi. irinchp xolagla masala ishrtidan bir-biriga boglik 2 ta ma'lumot tanlanadi pa ulardan nimani bnlish mumkinligini anlklanadn. •savol orgnkcha bulib kolmaslign g`chun larxol asosiy savolga .likkat karashlachi va asosiy javobni ganish uchg`n g`ni kеragi yukligi aniklanadn. S'ung yana 2 ta ma'lumot tanlanadi va bu masala еchilmaguncha yaavom padi. Taxlil ma'lumdan noma'lumga karab va iomalumdan malg`m|a karab ki.'shnaln. Boiisa usg`'lda gaxlil еavoldan boshlaiadi 111-1V sinflarla schpm talik yochnladi 1g`. I chip] amalinn baG`kyarksh еchmmnn va G`kavobni еchish kunikmasi. Еchish gurln kurinnshda yochilishi mumkchsh: 1. Xar bir arifmеtik amal oldin.hn savol schiladn va oxlrida tg`lik javsda yochilali. 2. Arifmеtik amal yochnladi va xar bir amalda nima ganiganligini kxrsatchvchp tushunchadar yochnladi. oxirida ka javob yochi.shdi. Masalan: Rеja va еchim a) 20 kit - kit q 14 kit. II polkada bor. ) 20 kich ~ 14 kit. Q 28 kit 7q 62 kit .4 ta polkada bor hi. Javob 3 1a polkada 62 ta kitobb bulgan. 3. Fakat arifmssik amal yoziladi. gushuntirnsh )sa ogchaki tarzda utkachilam. 4. 111 еinflai boshlab yukoridagn schuvlar kat ori ga masala еchimi masala sharti kurnnishidash yochuv kiritnladi Rchimni yozish shakli masala xaraktеriga va unlagi etaplariga .-karab tanlanadi. Yangi turdagi masapa xar bir еchimiga savol yoziladi. .Kеy.shchalnk yozilishi еchish va ogzaki tushuntirish talab etilali. V. Masala schimini t^kshirish kunik-shsi. Javob mazmunlii masayaa sharti va savoli bilan solishtirish yuli bilan tеkshiriladi. Download 0,58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish