|
O’rta asr O’rta Osiyolik allomalar hayoti va ijodidan namunalar
O’rta asrda yashab ijod etgan mashhur olimlardan yana biri xorazmlik buyuk entsikliopedist Abu Rayxon Muhammad ibn Ahmad Beruniy (9731048) dir. U 973 yil 4 – sentyabrda Xorazmning qadimiy Kot (keyingi Shabboz, hozirgi Beruniy) shahrida tug’ildi. Bu davrda Kot Xorazmning poytaxti bo’lib, Somoniylar davlatiga qarashli edi. Beruniy hayoti va ijodini quyidagi bosqichlarga bo’lish mumkin: bolalik va o’smirlik yillari, Rayga ketishi va Jurjonga kelishi, 1010 – 1017 yillarda Xorazmda yashagan davri, G'aznada yashagan davri va hayotining so’nggi yillari. Otadan yosh qolgan Beruniyni astronom va matematik Abu Nasr ibn Iroq o’z tarbiyasiga oladi va unga alohida ixlos bilan o’z bilimlarini o’rgatadi. X asrning birinchi yarmida Xorazmda ikki mustaqil xukmdor mavjud edi: Janubiy Xorazmshoxi Abu Abdulla Muhammad (poytaxti Kot) va Shimoliy Xorazm amiri Ma’mun ibn Muhammad (poytaxti o’urganjUrganch). 995 yilda bu ikki hukmdor o’rtasida taxt uchun kurash Ma’mun ibn Muhammad g’alabasi bilan tugadi.
1005 yili Abul Abbos Ma’mun (kichik o’g’li) Xorazm taxtiga o’tiradi. U o’z saroyiga Ibn Sino, Abu Saxl masihiy, Abu Nasr Mansur ibn Iroq, abu Xammor kabi allomalarni to’playdi. Shular bilan birga Beruniy ham 7 yil xizmat qiladi.
1017 yili G'aznaviy Xorazmni bosib oladi va Beruniy ham boshqa olimlar qatori G’azanga asir sifatida jo’natilinadi. Og’ir sharoitga qaramasdan u ilmiy ishlarini davom ettiradi va 1025 yili “Geodeziya” asarini yozadi. G’aznaviy Xindistonni bosib olgandan so’ng Beruniy Xindistonga safar qiladi. U erda hind fani va adabiy merosini o’rganadi, natijada “Xindiston” nomli mashhur asarini yozadi (1030 yil). Oraliqda bir necha asarlar yozgan bo’lib, bulardan matematikaga doiri “Doiraga ichki chizilgan siniq chiziqning xossasi yordamida uning vatarini aniqlash” dir (1027 yil). 1030 yili “Yulduzshunoslik san’ati negizlarini tushuntirish kitobi” (“Kitob attafhim li san’at attanjim”), 1036 yili esa “Astronomiya va yulduzlar bo’yicha Mas’ud qonuni” (Qonuni Ma’sudiy fi xayat va nujum) asarini Mahmudning o’g’li Ma’sudga bag’ishlaydi. 1040 yili “Minerologiya” va hayotining so’ngi yillarida “Farmakognoziya” asarini yozadi. 1048 yili G’azanda vafot etadi. Buyuk entsiklopediya olim umri davomida 150 dan ortiq ilmiy asar yozganbo’lib, bizgacha 40 tasi etib kelgan. Uning ijodi haqida akademik I.Yu. Krachkovskiy shunday deydi: “Beruniy qiziqqan sohalarni sanab chiqishdan ko’ra, qiziqmagan sohalarni sanab chiqish osonroqdir”.
1. Arifmetika va algebraning asosiy masalalariga ta’rif beradi hamda o’nli va oltmishli sistemaning asosiy printsiplari, abjad hisobi, butun va kasr sonlar ustida
amallar, chiziqli, kvadrat va kub tenglamalarni taqribiy echish usullarini bayon etadi.
2. Geometrik miqdorlarni son deb qarash bilan bular ustida arifmetik amallarni
bajarishda son tushunchasini musbat haqiqiy sonlargacha kengaytiradi.
3. Evklidning asosiy geometrik tushunchalar va geometrik figuralarga bergan
ta’riflarini to’ldirib, ularga teng kuchli bo’lgan ta’riflar beradi.
4. Planimetriya teoremalarini astronomiyaga tatbiq qilishda: joyning kengligini
aniqlash, quyoshning anogeyini aniqlash va boshqalarni aniqlaydi.
5. Doiraga ichki chizilgan mantazam ko’pburchaklarning tomonlarini hisoblaydi:
5 burchak, 10 burchak, 7 burchak va 9 burchakni tomonlarini hisoblashni uchinchi
darajali tenglamaga keltiradi va bu tenglamani taqribiy echish usullarini keltiradi.
Bunda sonining 7 ta o’nli raqamigacha bo’lgan sondan foydalangan. Burchakni
teng uchta bo’lish masalasini echishning 12 xil usulini beradi.
XIII asrning eng yirik olimi Marog’a observatoriyasining asoschisi Abu Ja’far Muhammad ibn Muhammad Nasriddin at-Tusiy 12011277 yillarda yashab ijod etgan. Xozirgi davrgacha Tusiyning 76 ta asari bizgacha etib kelgan (o’.D.Mamadbeyli) bo’lib, Evklid, Arximed, Ptolomey, Apoloniy, Feodosiy asarlarini arabchaga tarjima qilgani va sharhlagani bor. 12311256 yillarda u Qo’histonda shox Nosir saroyida hizmat qiladi. 1235 yilda uning topshirig’iga ko’ra “Ahloqi Nosiriy” falsafiy asarini yozadi. 1256 yilda Chingizxonning nabirasi Xuloguxon Ko’histonni bosib oladi va u saroyda maslahatchi bo’lib ishlaydi. Uning tashabbusi bilan Marog’a shahrida (12581259) observatoriya quriladi. Ko’plab olimlar taklif etiladi, kutubxona va ilmiy maktab tashkil etiladi.
Bu erda ko’p yillik ilmiy izlanishlar natijasida “Elxon astronomiya jadvali” (Ziji Elxoniy) vujudga keladi. Evklidning “Boshlang’ichlar” asarini sharxlab, qo’shimchalar kiritish bilan “Tahriri Uqlidus” asarini yozadi. Birinchi bo’lib bir hil ismdagi miqdorlarning nisabi ismsiz sonlar nisbati degan tushunchani kiritadi va o’lchovsiz miqdorlarning nisbatini son deb hisoblaydi. Evropa bu tushunchani XVII-XVIII asrlarda SentVintsentli va Nyutonlar kiritgan. “To’la to’rtburchaklar haqida risola” (Kitob ashshakl alqit’a) nomli trigonometriyaga doir asar yozadi. Bunda sistemalashgan to’g’ri chiziqli va sferik trigonometriyani yaratadi va trigonometriyani alohida fan darajasiga ko’taradi.Jumladan: uchta tomon yoki uchta burchak berilsa, sferik uchburchakning qolgan elementlarini qutb uchburchak yordamida topishni hal qiladi. Tusiy asarlarida bayon etilgan fikrlar XV asrda nemis va XVI asrda gollandiyalik Snell ijodi deb yuritiladi.
1265 yilda arifmetika haqida asarida arifmetikani tarqqiy ettirib, sonlardan istalgan natural ko’rsatkichli ildiz chiqarish usulini va binomisol teoremani bayon etadi.
1651-1663 yillarda Djon Vallis Tusiyning Evklid postulotlari haqidagi ishlaridan foydalangan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
