"matematika" fakulteti

Ómir qawipsizligin támiyinlew salasında Ózbekstan Respublikası
nızamları 
Respublikamız Prezidenti tárepinen ámelge asırilip atirǵan ilajlardıń barlıǵında 
xalıq mápi, insan qádiriyatı eń aldınǵı orında bolıp tabıladı. Sońǵı jıllarda Joqarı 
Keńes tárepinen jańa asirde xalıqtıń qawipsizligin kepillikleytuǵın, puqaralar 
juwapkerligi hám jámiyet rawajlanıwınıń huqıqıy tiykarın belgileytuǵın bir neshe 
nızamlar qabıllandı. «Jol háreketi qawipsizligi tuwrısında», «Gidrotexnikalıq 
imaratlarınıń qawipsizligi tuwrısında», «Adamdıń immunitet jetispewshiligi virusı 
menen keselleniwin (AIJS keselliginiń) aldın alıw tuwrısında», «Xalıqtı hám 
aymaqlardı tábiy hám de texnogen ózgeshelikli ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw 
tuwrısında», «Puqara qáwipsizligi tuwrısında», «Awıl xojalıq ósimliklerin 
zıyankesler, kesellikler hám jabayı ot-shoplerden qorǵaw tuwrısında», 
«Radiatsiyalıq qawipsizlik tuwrısında», «Terrorizmge qarsı gúresiw tuwrısında»ǵi 
nızamlar solar qatarinda. 
Joqarida sanap otilgen nızamlar ishinde 1999 jıl 20 avgustda qabıl etilgen
«Xalıq hám aymaqlardı tábiy hám de texnogen ózgeshelikli ayrıqsha jaǵdaylardan
qorǵaw tuwrısında»ǵi nızam ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw salasındaǵı tiykarǵı 
hújjetlerden biri esaplanadı. Bul nızam xalıq hám aymaqlardı tábiy hám de 
texnogen ózgeshelikli ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw salasındaǵı social 
munasábetlerdi tártipke saladı hám de ayrıqsha jaǵdaylar júz beriwi hám 
rawajlanıwın aldın alıw, ayrıqsha jaǵdaylar keltiretuǵın shıǵınlardı kemeytiw hám 
ayrıqsha jaǵdaylardı saplastırıwdı maqset etip qóyadı.
Nızamda mámleket hákimiyatı hám basqarıwdıń barlıq dárejedegi shólkemleri, 
kárxanalar, mákemeler hám shólkemler tárepinen xalıqtı hám aymaqlardı ayrıqsha 

---

jaǵdaylarda qorǵawdıń tiykarǵı principlerı, maqsetleri, wazıypaları hám usılları 
anıqlanıp, bekkemlenip qoyılǵan. 
1 - bólim «Ulıwma qaǵıydalar» dep atalıp óz ishine 1-5 statyalardı aladı. Olarda 
nızamnıń tiykarǵı maqseti, ayrıqsha jaǵdaylar boyınsha tiykarǵı túsinikler, nızam 
hújjetleri, qáwipsizliktiń tiykarǵı principlerı hám informaciya qanday bolıwı 
kerekligi kórsetip berilgen. 
II bólimde - «Ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵawdı támiyinlew sisteması» (6—14-
statyalar ) - qáwipsizlik sistemasın quraytuǵın organlar, olardıń wazıypaları 
haqqında sóz júritiledi. Ayrıqsha jaǵdaylardıń aldın alıw hám onday jaǵdaylarda 
háreket qılıw mámleket sisteması, ministrler Mákemesi, Ayrıqsha jaǵdaylar 
ministrligi, ministrlikler keńseler, jergilikli húkimet shólkemleriniń kepillikleri, 
kárxanalar, mákemeler, shólkemlerdiń minnetlemeleri belgilep berilgen, dáslepki 
bar puqaralar ózin-ózi basqarıw shólkemleri, jámiyetlik birlespeleriniń qatnasıwı 
kórsetilgen. 
Ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw boyınsha arnawlı kepillikli mámleket basqarıwı 
organı Ayrıqsha jaǵdaylar ministrliginiń wazıypaları 8-statyada keltirilgen: 
-
ayrıqsha jaǵdaylardıń aldın alıw, bunday jaǵdaylarda xalıq turmısı hám
sawlıǵın, materiallıq hám marallıq baylıqların qorǵaw, sonıń menen birge, 
ayrıqsha jaǵday aqıbetlerin jónge salıw hám ziyanlarin kemeytiw boyinsha 
sharalar islep shıǵadı hám de ámelge asıradı ; 
-
xalıq hám aymaqlardı ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw salasında arnawlı 
programmalar islep shıǵilıwı hám ilimiy izertlewler ámelge asırılıwın 
sholkemlestiredi; 
-
óz kepilligi sheńberinde ministrlik hám keńseler, kárxana hám shólkemler, 
lawazımlı shaxslar hám puqaralar ushın atqarılıwı májburiy bolǵan qararlar 
qabıl etedi; 
-
basqarıw shólkemleriniń, xalıqtı hám aymaqlardı qorǵaw kúshleri hám 
qurallarınıń ayrıqsha jaǵdaylar sharayatında háreket etiwge tayın bolıwın 
quraydı ; 

---

-
ayrıqsha jaǵdaylardı saplastırıw kúshleri hám quralların basqarıwdı ámelge 
asıradı, basqarıw punktleri, xabar beriw hám baylanıs sistemaların dúzedi; 
-
ayrıqsha jaǵdaylar sharayatında avarıya -qutqaruv jumısları hám keshiktirip 
bolmaytuǵın basqa jumıslar ótkeriliwin quraydı ; 
-
xalıqtı hám aymaqlardı ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw ilajları atqarılıwı 
ústinen mámleket qadaǵalawın ámelge asıradı ; 
-
islep shıǵarıw jáne social obektler boyınsha joybarlar, qararlar boyinsha 
mámleket ekspertizasi ótkeriliwinde qatnasadı ; 
-
nızam hújjetlerine muwapıq basqa kepilliklerdi ámelge asıradı. 
«Puqaralardıń huqıq hám minnetlemeleri» dep atalıwshi III bólim nızamnıń 
tiykarǵı bólimi esaplanadı. Bul bólimde shaxs, jámiyet hám mámleket mápleri 
ajıralmas birlikte kórip shıǵılǵan. 
Nızamnıń 20 -25-statyalarında ayrıqsha jaǵdaylardı saplastırıw ushın zárúr 
bolǵan kúsh hám qurallar, ayrıqsha jaǵdaylar júz bergen zonalar shegarası, 
qosımsha kúsh hám qurallardı alıw máseleleri kórsetilgen. 
«Juwmaqlawshı qaǵıydalar» dep atalıwshi V bólim finanslıq hám materiallıq 
resurslarınıń rezervlarin qurıw hám olardan paydalanıw rejimin belgileydi. Bul 
jerde sonıń menen birge xalıqtı hám aymaqlardı ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw 
salasındaǵı nızamdı buzǵanlıq ushın shólkemler, lawazımlı shaxslar hám puqaralar 
juwapker bolıwları atab ótilgen. 
Ózbekstan Respublikası Joqarı Keńesi tárepinen 2000 jıl 26 mayda qabıl etilgen 
«Puqara qáwipsizligi tuwrısında»ǵi nızam áskeriy háreketler aparıw dáwiri 
máselelerine arnalǵan. Bul nızam puqara qáwipsizligi salasındaǵı tiykarǵı 
wazıypalardı, olardı ámelge asırıwdıń huqıqıy tiykarların, mámleket 
shólkemleriniń, kárxanalar, mákemeler hám shólkemlerdiń wákilliklerin, 
Ózbekstan Respublikası Puqaralarina huqıqları hám minnetlemelerin, sonıń menen 
birge puqara qáwipsizligi kúshleri hám quralların belgileydi. 
Nızam V bólim hám 23 statyadan ibarat. I bólimi «Ulıwma qaǵıydalar» dep

---

 atalıp, bes statyanı óz ishine aladı. Bul statyalarda puqara qáwipsizliginiń tiykarǵı 
túsinikleri, wazıypaları, nızam hújjetleri, bul nızamdı buzǵanlıq ushın juwapkerlik 
hám xalıq aralıq sheriklik tuwrısında máǵlıwmatlar berilgen. 
Puqara qáwipsizligi - áskeriy háreketler aparıw waqtında yamasa sol háreketler 
áqibetinde júzege keletuǵın qáwiplerden Ózbekstan Respublikasi xalqın hám 
aymaqlardı, materiallıq hám marallıq baylıqların qorǵaw maqsetinde ótkeriletuǵın 
ilajlardıń tiykarǵı wazıypaları tómendegilerden ibarat : 
-
xalıqtı áskeriy háreketler aparıw waqtında yamasa sol háreketler áqibetinde 
júzege keletuǵın qáwiplerden qorǵanıw usıllarına úyretiw; 
-
obektlerdi áskeriy háreketler aparıw waqtında yamasa sol háreketler 
áqibetinde júzege keletuǵın qáwiplerden qorǵaw háreketleri hám usıllarına
tayarlaw ; 
-
basqarıw, xabar beriw hám baylanıs sistemaların shólkemlestiriw, 
rawajlandırıw hám turaqlı tayyar jaǵdayda saqlap turıw ; 
-
xalıq xojalıǵı obektleriniń turaqlı islewin támiyinlew boyinsha ilajlar 
kompleksin ótkeriw; 
-
xalıqtı, materiallıq hám marallıq baylıqların qawipsiz orinlarǵa evakuatsiya
qılıw ; 
-
puqara qáwipsizligi áskeriy strukturalarıniń tayyarlıǵın támiyinlew; 
-
xalıqtı ulıwma hám jalǵız qorǵanıw quralları menen támiyinlew ilajların 
ótkeriw; 
-
xalıqtıń áskeriy háreketler aparıw waqtındaǵı yamasa sol háreketler
áqibetindegi turmıs iskerligin támiyinlew; 
-
radiatsion, ximiyalıq hám biologiyalıq jaǵday ústinen baqlaw hám 
laboratoriya qadaǵalawı aparıw ; 
-
qutqaruv hám basqa keshiktirib bolmaytuǵın islerdi ótkeriw; 
-
áskeriy háreketler aparıw waqtında yamasa sol háreketler áqibetinde ziyan 
kórgen aymaqlarda jámiyetlik rejimin jolǵa qoyıw hám saqlap turıw ; 
-
xalıqtı hám aymaqlardı qorǵaw maydanınan basqa ilajlardı ámelge asırıw. 

---

«Puqara qáwipsizligine basshılıq qılıw, mámleket shólkemleri hám 
shólkemlerdiń puqara qáwipsizligi salasındaǵı kepillikleri» dep atalǵan II bólimdiń 
tiykarǵı maqseti puqara qáwipsizligine basshılıqtı ámelge asırıwshı puqara 
qorǵalıwı salasındaǵı arnawlı kepillikli mámleket organı, ministrlikler, keńseler, 
jergilikli húkimet shólkemleri, shólkemler, puqaralardıń ózin ózi basqarıw 
shólkemleriniń wazıypaları nelerden ibarat degen sorawlarǵa juwap beriwden 
ibarat. 
Puqara qáwipsizligi salasındaǵı puqaralardıń huqıq minnetlemeleri III bólimde 
keltirilgen. Puqaralar óz huqıq hám minnetlemelerin ámelge asırıw ushın puqara
qáwipsizligi salasında jeterli bilim ıyelewleri zárúr. Sol sebepli de olardı puqara 
qáwipsizligi salasında úyretiw 16 -statya menen ulıwma hám májburiy dep 
belgilep qoyılǵan. 
IV bólim - «Puqara qáwipsizligi xızmetlerin hám kúshleri-puqara qáwipsizligi 
ilajların ámelge asırıw ushın zárúr xızmetler hám kúshler, strukturalardıń quramın 
anıqlap beredi. 
V bólim «Puqara qáwipsizligin finanslıq támiyinlew. Puqara qáwipsizligi 
obektleri hám buyım-múlki» dep atalǵan. Bul bólimde puqara qáwipsizligin 
finanslaw, puqara qáwipsizligi áskerleriniń tiykarǵı fondlari, obektleri hám buyım-
múlki máselesi kórip shıǵılǵan. 
Belgili, respublikamızda ámeldegi bolǵan gidrotexnikalıq imaratlarında avarıya, 
apat júz beretin bolsa, xalıq hám aymaqlarımızǵa málim muǵdarda qáwip 
tuwdırıwı múmkin. Sol sebepli Ózbekstan Respublikası Joqarı Keńesinıń XV 
sessiyasında qabıl etilgen nızamlardan biri «Gidrotexnikalıqa imaratlarınıń 
qawipsizligi tuwrısında» dep at berildi. 
Nızam 15 statyatan ibarat. Bul nızamnıń maqseti gidrotexnikalıq imaratların 
proektlestiriw, qurıw, paydalanıwǵa tapsırıw, olardı rekonstruktsiya qılıw, 
konservatsiyalaw hám tamamlawda qawipsizlikti támiyinlew boyınsha iskerlikti 
ámelge asırıwda júzege keletuǵın munasábetlerdi tártipke salıwdan ibarat. 

---

Nızamda gidrotexnikalıq imaratları, paydalanıwshı shólkem, ayrıqsha jaǵday, 
gidrotexnikalıq imaratlarınıń qawipsizligi, qawipsizlik deklaratsiyası, qawipsizlik 
kriteryaları, gidrotexnikalıq imaratı avarıya qáwpiniń jol qoyılatuǵın darejesi 
sıyaqlı túsiniklerge tariyp berilgen. Bunnan tısqarı nızamda ministrler Mekemesi, 
jergilikli hákimiyat shólkemleriniń kepillikleri korsetip berilgen, gidrotexnikalıq 
imaratlarınıń qawipsizligi ústinen mámleket qadaǵalawı haqqında sóz júritiledi. 
Ózbekstan Respublikası Joqarı Keńesi tárepinen 2000 jıl 31 avgustda 
“Radiatsiyalıq qawipsizlik tuwrısında”gi nızam qabıllandı. Bul nızamnıń maqseti 
radiatsiyalıq qawipsizlikti, puqaralar turmısı, salamatlıǵı hám buyım-múlki, sonıń 
menen birge átirap ortalıqtı ionlastırıwshı nurlanıwdıń zıyanlı tásirinen qorǵaw 
tártipke salıwdan ibarat. 
Nızam 5 bólim hám 28 statyatan ibarat bolıp, olarda tiykarǵı túsiniklerge 
tariypler berilgen, olarda tiykarǵı túsiniklerge tariypler berilgen, radiatsiyalıq 
qawipsizlikti tártipke salıw, radiatsiyalıq qawipsizlikti támiyinlewge qoyılatuǵın 
talaplar, radiatsiyalıq avarıya júz bergende qawipsizlikti támiyinlew sıyaqlı 
máseleler kórip shıǵılǵan. 
Respublikamız xalqın terroristik háreketlerden qáwipsizligin támiyinlew 
maqsetinde 2000 jıl 15 dekabrde “Terrorizmga qarsı gúres tuwrısında” nızam qabıl 
etildi. Nızamnıń maqseti terrorizmga qarsı gúres salasındaǵı munasábetlerdi 
tártipke salıwdan ibarat bolıp, tiykarǵı wazıypaları etip, shaxs, jámiyet hám 
mámlekettiń suverinitetini hám pútinligin qorǵaw, puqaralar paraxatshiliqti hám 
milliy kelisimdi saqlawdan ibarat. 
Nızam “Ulıwma qaǵıydalar”, “Mámleket shólkemleriniń terrorizmga qarsı gúres 
salasındaǵı kepillikleri”, “Teroristlikke qarsı operatsiyanıń ótkeriliwi”, “Teroristlik 
áqibetinde jetkizilgen ziyandı qaplaw hám jábirlengen adamlardıń social 
reabilitatsiyasi”, “Terrorizmge qarsı gúresde qatnasıp atırǵan adamlardıń xuquqiy 
jáne social qorǵawı” atlı 5 bólimden ibarat bolıp, 31 statyanı óz ishine aladı